Куфэрак юбілейных дат

Аўтар праекта:Сэсарава Алеся Ігараўна, член савета музея “Ільянскія далягляды”

Кіраўнік праекта: Анішкевіч Тамара Рыгораўна, кіраўнік музея “Ільянскія далягляды”

У дзяржаўнай установе адукацыі  “Ільянская сярэдняя школа імя А.А.Грымаця” Вілейскага раёна Мінскай вобласці прыярытэтным накірункам адукацыйнай дзейнасці з’яўляецца работа па грамадзянска-патрыятычным  выхаванні. Як у навучальнай, так і, безумоўна, у выхаваўчай рабоце ўстановы актыўна выкарыстоўваюцца  сродкі краязнаўства і музейнай педагогікі.

У рамках акцыі “Жыву ў Беларусі і тым ганаруся” вядзецца даследчая краязнаўчая дзейнасць. Апошнім часам сабраны звесткі, якія сведчаць аб трагічных падзеях, якія звязаны з тэрыторыяй нашай малой радзімы – Ільяншчыны. У сувязі з юбілейнымі датамі мы вырашылі стварыць распрацоўку менавіта па сведках такіх падзей.

Наша міні-выстава ўключае 7 экспанатаў музейнага фонду:

1.  Элемент металічнай кальчугі, які сімвалізуе першае ўпамінанне аб Ільі 540 год таму.

2.  Артылерыйскае ядро часоў Айчыннай вайны 1812 года, якая адбывалася 200 год назад.

3.  Копія пасведчання аб смерці Міхала Клеафаса Агінскага. З таго часу мінула 180 год, а ў 2015 годзе споўніцца 250 год з дня яго нараджэння.

4.  Фотаздымак помніка-капліцы ў гонар палеглым у паўстанні 1863 года, якое адбывалася 150 гадоў назад.

5.  Пашпарт грамадзяніна Расійскай імперыі Флар'яна Каляды, удзельніка 1 Сусветнай вайны. Хутка споўніцца стагоддзе ад пачатку 1 Сусветнай вайны.

6.  Фотаздымак братоў Адамовічаў, якія былі першаадкрывальнікамі паветранага шляху з Амерыкі у Еўропу праз паўночную Атлантыку на аматарскім самалёце ў 1934 годзе, 80 год таму.

7.  Металічная конаўка, знойдзеная ў спаленай 5 мая 1943 года Любчы.

Сувязь мясцовай краязнаўчай спадчыны з агульнабеларускай і сусветнай гістарычнай памяццю дае магчымасць больш глыбока зразумець і ўсвядоміць працэсы, якія адбываліся на нашай зямлі, сфарміраваць адносіны да падзей у адпаведнасці з дзяржаўнай ідэалогіяй, пачуццё адказнасці за лёс сваёй Радзімы, сфарміраваць пачуццё патрыятызму і гуманізму, а так сама годнасці за свой народ.

Апошнім часам з’яўляюцца сілы, якія спрабуюць прадставіць гістарычныя факты наадварот, тым самым прынізіць ролю Беларускага Народа. Мы даём магчымасць маладому пакаленню зрабіць вывады на падставе таго, што тут, побач з намі.

Аўтары праекта рэалізуюць цютарскую мадэль дзейнасці школьнага музея – роўны навучае роўнага. “Музей у чамадане” дае магчымасць працаваць мабільна, ісці да слухача, больш актыўна праводзіць экскурсійную працу.

Спіс літаратуры

1.  THE BOOK OF ILYA Book of Remembrance[Yiddish subtitle]Editor:Aryeh Koplovitz\Israel Editorial Board:Eliezer Shapira\MexicoThe late Tuvia Ben Chefetz\Israel Published by the Association of Ilya Descendants in Israel – 1962

2.  Беларуская энцыклапедыя. Том 7. 1988 год. Ст 494.

3.  Герман Брэгер Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т.3.Мінск, "Беларуская Энцыклапедыя", 1996

4.  Kelma E. Rod Sakowiczow i jego majetnosci w XV i pierwszej polowie XVI wieku // Lituano–Slavica Posnaniensia. Studia Historica. — T. 3. — Poznan, 1989.

5.  Беларуская энцыклапедыя. Том 7. 1988 год. С. 204.

6.  Де ла Флиз. Поход Наполеона в Россию в 1812 году. М. 1912.

7.  Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов. Вильна, 1912. Т. 37.

8.  Де ла Флиз. Поход Напалеона в Москву. М., 1912.

9.  Арман де Коленкур. Мемуары. М., 1943.

10. Кніга Памяць. Вілейскі раён. МІНСК БЕЛТА, 2003

11. Козловский Д. Е. История материальной части артиллерии. — М.: Артиллерийская ордена Ленина и ордена Суворова академия Красной Армии имени Дзержинского, 1946.

12. “Рэгіянальная газета” № 1,2,3 за 2006 год “Латыгаль і наваколле”.

13. Матэрыялы народнага музея “Ільянскія далягляды”.

14. Матэрыялы мясцовага дабрачыннага фонда “Спадчына Агінскага”

15. Зайкоўскі Э. Памятныя мясціны 1863 года. Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1988. № 1.

16. Восстание в Литве и Белоруссии 1863- 1864 гг.: Материалы и документы. М., 1965.

17. Дьяков В.А. Деятели русского и польского освободительного движення в царской армии 1856 - 1865 годов (Биобиблиографический словарь). М., 1967.

18. Хроніка першай дзіцячай экспедыцыі па лініі фронту Першай сусветнай вайны. 11  верасня  2009  года. Вілейскі  краязнаўчы  музей.

19. (З летапісу Свята-Ільінскай царквы  в Ілья. Маладосць №4 1996г.)

20. Софія Рэклеўская-Браўн і Казімір Браўн “Браты Адамовічы, эмігранты-лётчыкі, першыя польскія здабыўцы Паўночнай Атлантыкі”.

21. Гарады і вёскі Беларусі. Энцыклапедыя том 8, кніга 1, Мінск “Беларуская энцыклапедыя імя Петруся Броўкі. 2010

Акрамя таго выкарыстана наступная літаратура:

Наполеон в России в 1812 году. Очерк истории Отечественной войны. 1911.

Ниве П.А. Отечественная война (1812— 1912). М., 1912.

Отечественная война 1812 года. Т. 15, 17, 20. Воен. учен. ком. Главного штаба 1900— 1914 гг. СПб. Русский альбом Альбрехта Адама. Каталог выставки. М., 1990.

Смирный Н. Жизнь н подвиги графа Матвея Ивановича Платова. М., 1821.

Тарле Е.В. 1812 год. М., 1994.

Шелепев Д.Д. Пораженне французов на севере в1812году. М., 1814.

Караткевіч В.Б. Паўстанцы 1863 года. Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1980. № 4.

Каханоўскі Г. Там, дзе спяць «дзецюкі» К.Каліноўскага. Беларусь. 1968. №2.

Кісялёў Г.В. 3 думай пра Беларусь. Мн., 1966.

Кісялёў Г.В. На пераломе дзвюх эпох: Паўстанне 1863 года на Міншчыне. Мн., 1990.

Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861 — 1862 гг.: Материалы и документы. М., 1964.

Смирнов А.Ф. Восстание 1863 года в Литве и Белоруссии. М., 1963.

Сапунов А. Материалы по истории и географии Дисненского и Вилейского уездов. Витебск, 1896.

Баланин Д. Вилейка. Военный сборник. 1915. № 10.

Беларуская мінуўшчына. 1996. № 2.

Зайончковский А. Мировая война 1914 - 1918 гг. М., 1940.

Евсеев II. Свенцянский прорыв. М., 1938.

Подорожный Н.Е. Нарочская операция в марте 1916 г. на русском фронте мировой войны. М., 1938.

У.С. Кажамяка. “І на разе развітваемся”. Не пакідаюць нас белыя лебедзі. Мінск, Выд. І.П. Логвінаў 2011

У.С. Кажамяка. “Капусціна неўміручае”. Не пакідаюць нас белыя лебедзі. Мінск, Выд. І.П. Логвінаў 2011

Архіў Вілейскага райваенкамата. Фонды Вілейскага гісторыка-краязнаўчага музея.

Школьнымі краязнаўцамі каля вёскі Ілья нядаўна знойдзены элемент металічнай кальчугі. Узрост экспаната вызначыць складана, але ён узгадаў нам легенду аб вайскоўцы, апранутым ў ахоўную кальчугу, які спыніўся адпачыць каля ракі на ўскрайку лесу. У сне яму з’явіўся Ілля-прарок і параіў аснаваць тут паселішча. Так і з’явілася наша Ілья.

[1, с. 3-15].  

    Кальчуга гэта сімвал не толькі мужнасці, абароненасці, вайсковай доблесці, але і сімвал эпохі, калі адбывалася фарміраванне і станаўленне многіх населеных пунктаў, у тым ліку і нашага.

    Наш юбілейны куфэрак адчыняецца менавіта з 1473 года. 

    КАЛЬЧУГА, від засцерагальнага ўзбраення, ахоўнае адзенне з жалезных кольцаў, прасунутых адно ў адно. Мела выгляд кашулі з доўгімі ці кароткімі рукавамі, маса 5-7 кілаграм. Вынайдзена прыкладна ў 5 стагоддзі да нашай эры кельтамі (галамі), хутка пашырылася на усход і захад Еўропы, у Азіі.

    На Беларусі выкарыстоўвалася ў 10-18 ст. Цэлая кальчуга знойдзена на гарадзішчы ў Оршы (захоўваецца ў Дзяржаўным гістарычным музеі ў Маскве). Абрыўкі кальчужнага палатна – пры археалагічных раскопках Брэста, Гродна, Навагрудка, Полацка, слуцка і інш. Некалькі кальчуг 17 ст. з двайным пляценнем зберагаюцца ў Віцебскім абласным краязнаўчым музеі. [2, с. 494].  

Сёлета спаўняецца 540 гадоў першаму ўпамінанню аб нашай вёсцы.

Ілья ўпершыню ўпамінаецца ў 1473 г. як двор дворнага маршалка, браслаўскага намесніка Багдана Андрушкавіча Саковіча. [3].  

    Багдан Андрэевіч Саковіч (памёр у 1491 годзе – дзяржаўны дзеяч ВКЛ. Прадстаўнік рода Саковічаў герба “Памян” , сын ваяводы трокскага Андрэя Саковіча. Намеснік браслаўскі ў 1463 – 1473 гадах, маршалак гаспадарскі ў 1463 – 1477 гадах, намеснік полацкі ў 1477 – 1484 гадах, маршалак земскі з 1480 і адначасова ваявода трокскі з 1484 года. Працаваў на дыпламатычнай службе. У 1473 годзе Багдан быў паслом да крымскага хана Менглі Гірэя, а так сама ў Маскву у 1474 – 1482 гадах. Меў дачку Эльжбету.  [4, с. 155—177].  

Пячатка Сака (дзеда Багдана Саковіча з гербам “Памян” (гл. Малюнак)

Сак, также упоминается как Станислав (ум. после 1433) — государственный деятель Великого княжества Литовского. Основатель рода Саковичей, при заключении Городельской унии 1413 года принял герб «Помян». В 1433 году был старостой дубинским.) Имел нескольких сыновей. Один из них, Олехно, был наместником бельским, кухмистром литовским в 1466 году. Другой, Андрей, был воеводой трокским с 1458 года

[3, с. 155—177].  

    У гэты перыяд на тэрыторыі Еўропы і ВКЛ кальчугі сталі выконваць ролю аховы паміж жалезных даспехаў (кірас, карацен, брыгандзін і г.д.). У яшчэ больш позні перыяд XVI-XVII ст. пры ўсё большым распаўсюджанні агнястрэльнай зброі, кальчугі прымяняліся ў асноўным на тэрыторыі ВКЛ і, у большасці сваім, як элемент упрыгожвання або аховы ад выпадковых рэжучых удараў.

    У перыяд з IX по XVIII ст. кальчугі мелі выгляд камбінезона (г. зн. Доўгія, да калень, з поўнымі рукавамі, пераходзячымі ў кальчужныя рукавіцы, а зверху – каптур, ахоўваючы галаву.

Вырабляліся такія кальчугі з больш тоўстых кольцаў 1.8-2.2 мм у таўшчыню. У XIV-XV ст. страціўшы сваю першапачатковую абаронную функцыю, з-за слабай аховы ад ударнай зброі, кальчугі сталі аблягчацца.Яны сталі значна карацей, зніклі кальчужныя рукавіцы, рукавы амаль не даходзілі да локцяў, а каптур або зусім не прымяняўся, або прымяняўся асобна ад кальчугі як падшлемнік. У XVI-XVIIст. Кальчугі яшчэ больш аблегчыліся. Таўшчыня кольцаў была не больш 1.2 мм. Краі сталі абрамляць меднымі кольцамі і рознымі ўзорамі. Вялікае распаўсюджанне атрымалі кальчугі з плоскімі колцамі, на якіх былі розныя гравіроўкі. Тэхналогія вытворчасці кальчуг заставалася нязменнай ва ўсе часы. Яна заключалася ў пляценні 1:4, г. зн. Кожнае кальцо злучалася з іншымі чатырмя, пры гэтым усе кольцы заклёпваліся.

       Ілья - вёска ў Вілейскім раёне Мінскай вобласці на рацэ Ілья, на аўтастрадзе Сосенка – Краснае. Цэнтр сельсавета. За 37 км. на паўднёвы ўсход ад г. Вілейка, 75 км. ад Мінска, 29 км. ад чыгуначнай станцыі Уша.

       Належала Збаражскім, Глябовічам, Друцкім-Скалінскім, Савіцкім, М.Клеафасу Агінскаму і інш. З 1564 года – мястэчка. З 1793 года ў Расійскай Імперыі. У 19 ст. у Вілейскім павеце Віленскай губерніі. У 1886 годзе – 318 жыхароў, 40 двароў, 2 царквы, школа, 2 кірмашы на год. З 1921 года ў складзе Польшчы. З 1939 года ў БССР, з 1940 года – цэнтр Ільянскага раёна Вілейскай, затым Маладзечанскай вобласці – вёска.

       У 1957 годзе ў Вілейскім раёне. З 2010 г. – аграгарадок.

[5, с. 204]

Экспанат 1

Экспанат 2

Экспанат 3

Экспанат 4

Экспанат 5

Экспанат 6

Экспанат 7

Артылерыйскае ядро (152 мм) часоў Айчыннай вайны 1812 года знойдзена нашымі краязнаўцамі ў Ільі.

200 гадоў назад вялікая вайна пракацілася праз наш рэгіён.

Пушачнае ядро – старажытны артылерыйскі снарад у выглядзе шарападобнага літога (першапачаткова каменнага) цела. Ядры з’яўляліся найбольш зручнымі снарадамі для стральбы з гладкаствольных пушак і выкарыстоўваліся для разбурэння драўляных карабельных карпусоў , фортаў і паражэння жывой сілы праціўніка.

Калібр суцэльных ядраў вымяраўся ва ўмоўных артылерыйскіх фунтах, роўных прыкладна 490 г. (вага ядра калібра 2 дзюймы, або 51 мм), то калібр бомб і гранат вымяраўся ў рэальных “гандлёвых” фунтах па вазе снарада і, каб не блытаць з артылерыйскай вагой – у пудах, прычым 1 пуд = 40 “гандлёвых” і 48 артылерыйскіх фунтаў. Так напрыклад, былі паўпудовыя і чвэрцьпудовыя гранаты, адпавядаючыя 24-фунтовым і 12-фунтовым ядрам (адпаведна 152 і 120 мм).

У цэлым руская артылерыя выкарыстоўвала ядры, гранаты і бомбы наступных асноўных калібраў і адпавядаючай ёй вагі (заўважым, што лічбы адпаведнасці сучасным калібрам у некаторых крыніцах разыходзяцца, акрамя таго, калібр у мм. Азначае дыяметр ствала пушкі – памер снарада на некалькі міліметраў меншы):

У Францыі па сістэме Вальера выкарыстоўваліся 4,8,12,16 і 24-фунтовыя ядры і гранаты  8-і і 12-і дзюймовыя (216 і 324 мм.) бомбы. [11]

    Артылерыйскія гарматы ў той час былі гладкаствольнымі і дульназараднымі. У рускай сухапутнай артылерыі было 3 віды гармат – пушкі, адзінарогі і марціры. Максімальная дальнасць стральбы палявых пушак дасягала 2800 метраў, у “адзінарогаў” – 2500 метраў, аднак эфектыўны агонь вёўся на дыстанцыі прыкладна 700-1200 метраў  ядрамі і 300-500 метраў карцеччу.

    Адпаведна падлікам французскіх інжэнерных афіцэраў, 12-фунтавае ядро прабівала з адлегласці 500 метраў два метры землянога бруствера або 40-см. цагляную сцяну.

    Цікава, як пасля такога абстрэлу засталіся не разбуранымі Ільянская і Латыгальская цэрквы. (аўт.)

    Для масавай пяхоты і конніцы (а менавіта самкнутыя рады былі характэрны для войскаў у пачатку боя) ядро было вельмі небяспечным, асабліва калі прымаць у разлік рыкашэт.

    Для абслугоўвання адной гарматы было неабходна ад 8 да 15 чалавек. Пасля выстралу, гармату неабходна было адкаціць назад на пазіцыю і развярнуць у неабходным накірунку. Пасля чаго ствол чысцілі баннікам, змочаным вадой з воцатам, каб затушыць рэшткі папярэдняга стрэлу. Затым гармату наводзілі на цэль і заганялі снарад ў канал свала. Потым у зарад утыкалі хуткагаручую трубку, якую запальвалі ад заўсёды тлеючага фіціля.

    Хуткастрэльнасць пушкі складала ад аднаго выстрала ў мінуту для ядраў і гранат, да 3-5 стрэлаў у 2 мінуты для карцечы.[11]

Першае з'яўленне салдат Напалеонаўскай арміі на тэрыторыі сучаснага Вілейскага раёна адбылося 4 (16) ліпеня 1812 г. Напалеон меў намер абысці левае крыло 1-й арміі расійскіх войск. Выкананне гэтай задачы імператар даручыў корпусу віцэ-караля Італіі Эжэна Багарнэ. 22 чэрвеня ён прыйшоў у Новыя Трокі, а праз два дні атрымаў ад Напалеона загад ісці на Докшыцы, куды і прыбыў 6 ліпеня, прайшоўшы праз Ашмяны, Смаргонь, Вілейку і Даўгінава.

        Нягледзячы на кароткатэрміновае знаходжанне 4-га корпуса Эжэна Багарнэ на абшарах Вілейшчыны, да сённяшніх дзён захаваліся малюнкі мастака Альбрэхта Адама, які служыў пры штабе ў гэтым корпусе і на прывалах па дарозе рабіў замалёўкі. На малюнках мы бачым Вілейку і Даўгінава, якімі яны былі ў той час. Сведка і ўдзельнік тых падзей у сваіх успамінах пісаў: «Выступілі ў паход да ўсходу сонца 4 (16) ліпеня (з Маладзечна), каб папярэдзіць спякоту; дарога была не вельмі дрэнная, акрамя пад'ёмаў і схілаў, цяжкіх для абозаў. Прыйшлі ў Вілейку рана, гарадок з драўлянымі хатамі, як звычайна ў гэтым краі, і дзвюма маленькімі праваслаўнымі цэрквамі з асобнымі званіцамі. Рака Вілія цячэ праз горад. Як усюды, мы сустрэлі адных жыдоў. Прайшлі далей і размясціліся бівакамі на пясчанай раўніне, каля садоў. Як і ўчора, нам змайстравалі навесы з дошак разабраных платоў. Жыдам было даручана здабыць правізію. Ваенныя камісары дамовіліся з імі, і яны прынеслі хлеба і мяса. Раздалі гарэлку, і мы паснедалі своечасова, не гэтак, як у мінулыя дні. Ноч была спякотная, і камароў было такое мноства і такія злосныя, што калі яны кусалі, то нават заставаліся адмеціны, таму мы амаль не спалі» [6]

 А.Адам. Галоўная кватэра ў Вілейцы. 16 ліпеня 1812 года.

 А.Адам. Галоўная кватэра ў Даўгінаве. 17 ліпеня 1812 года.

«Рускія, у сваім намеры хутчэй збегчы, пакінулі тут некаторыя свае запасы. Віцэ-кароль падвоіў пільнасць, асцерагаючыся, каб вораг, які знаходзіўся блізка, не напаў на нас знянацку. Таму мы былі вельмі ўважлівымі пры выбары месца нанач»,— пісаў у сваім дзённіку французскі афіцэр. [7]

        5(17) ліпеня французы ўвайшлі ў Даўгінава. «Падняліся, як звычайна, да ўсходу сонца. Выйшлі на вялікую дарогу, дзе яшчэ бівачыў абоз, а ў полі направа і налева стаялі ў лінію гарматы. Зноў пачаліся пад'ёмы і схілы; праходзілі і лесам; нарэшце, пасля знясільваючага пераходу і частых прывалаў, у час якіх з цяжкасцю знаходзілі ежу, мы прыйшлі ў Даўгінава, гарадок з драўлянымі хатамі і трыма гэткімі ж пачарнелымі ад часу цэрквамі. Па вуліцах соўгаліся прыткія на паслугі жыды. Нам далі кватэру на першым паверсе драўлянага атэля, які трымалі жыды, і нас, чацвёра афіцэраў, размясцілі ў невялікім брудным пакоі. Увесь дом быў запоўнены, таму што ў жыдоў заўсёды вялікая сям'я, цэлая куча дзяцей, брудных, паўголых. Дабаўце да гэтага шум і гам ад продажу гарэлкі і хлеба. Салдаты прыгатавалі нам убогае снеданне, з-за недахопу многага неабходнага... Усю ноч толькі і чутна было, што крыкі вазакоў і грукат праязджаючых абозаў і артылерыі. Бесперапынна грукаталі, і мы не змаглі ні на хвіліну заснуць»[8]

Занятыя тэрыторыі Напалеон спадзяваўся ператварыць у базу забеспячэння арміі прадуктамі і фуражом. Для гэтага ён стварыў тут свой апарат кіраўніцтва. Гэты апарат быў укамплектаваны польскімі памешчыкамі і падпарадкаваны напалеонаўскім генерал-інтэндантам і губернатарам.

Неўзабаве кіраўніцтва акупіраванай тэрыторыі было пераўтворана. Губерні былі перайменаваны ў дэпартаменты, а камісіі заменены адміністрацыяй дэпартамента. Паветы, перайменаваныя ў падпрэфектуры, абавязаны былі паслухмяна выконваць распараджэнні напалеонаўскіх начальнікаў. Так, у пастанове ад 16 ліпеня 1812 г. для Барысаўскай павятовай камісіі быў дадзены загад збіраць у вызначанай колькасці жыта, сена, смалу і авёс да Вілейскага магазіна.

Мясцовыя жыхары прымалі таксама ўдзел у будаўніцтве казармаў для французскіх салдат. У звароце ад 31 жніўня 1812 г. адміністрацыі Мінскага дэпартамента да Барысаўскай падпрэфектуры быў дадзены загад, каб апошняя забяспечыла прыбыццё ў Мінск муляраў, іншых рабочых і падвод для будаўніцтва казармаў. Адміністрацыя Мінскага дэпартамента пастанавіла з Вілейскага павета выдзеліць 34 чалавекі, асобна з павета яшчэ 10 муляраў і па 5 фурманак кожную нядзелю для падвозу гліны і дрэва да Мінска пад кіраўніцтвам шпітальнай камісіі.

1 верасня 1812 г. барысаўскі харунжы звярнуўся да памешчыкаў, каб тыя выдаткавалі 200 фурманак для гаспадарчых патрэб. Быў складзены дакладны графік іх прыбыцця і ўказаннем часу і колькасці. З в. Латыгаль павінны былі адправіць тры фурманкі.

Пасля разгрому французскіх войск на Бярэзіне, на савеце камандуючых рускай арміі быў распрацаваны план далейшых дзеянняў. Непасрэднае праследаванне па дарозе, што вяла на Смаргонь, было даручана Дунайскай арміі пад кіраўніцтвам адмірала Чычагова. Генерал Платаў павінен быў накіравацца лявей і пе дапусціць прарыву «вялікай арміі» да Мінска. А генерал-лейтэнанту Вітгенштэйну было загадана рухацца правей на Вілейку. Непасрэднае праследаванне французаў было даручана Чычаговым атраду Ланскога і авангарду Чапліца.

Велізарныя запасы прадуктаў, якія сабраў у Мінску герцаг Басано (Марэ) паводле загаду Напалеона, 16 лістапада былі захоплены арміяй Чычагова.

Пасля пераправы цераз Бярэзіну французская армія налічвала яшчэ да 70 тысяч чалавек, але маральныя і фізічныя сілы жаўнераў былі зломлены. Рэшткі змардаванай, дэмаралізаванай, амаль цалкам абмарожанай арміі фарсіраванымі тэмпамі адступалі ў напрамку Вільні. Там былі вялікія склады з прадуктамі. Туды Напалеон загадаў прыбыць усім астаткам сваіх войск. У самой Вільні знаходзіўся Луазон з 9 тысячамі французаў і 8 тысячамі палякаў, у гарнізонах Літвы было каля 6 тысяч чалавек. У Макданальда засталося 20 тысяч чалавек, у Шварцэнберга і Ранье было 40 тысяч аўстрыйцаў і саксонцаў. Усё гата складала армію больш за 100 тысяч чалавек.

Напалеон усё яшчэ не губляў надзеі спыніць вельмі хуткае адступленне сваіх войск. Каб даць ім магчымасць адпачыць, загадаў Врэдэ, які знаходзіўся ў Докшыцах, перайсці да Вілейкі і забяспечыць там пераправу.

    16 лістапада пачаліся маразы, якія дасягнулі 20 — 23 градусы па Рэамюру, і яны працягваліся да 30 лістапада. Па начах тэмпература дасягала да мінус 30 градусаў.

     18 лістапада Напалеон са сваёй галоўнай кватэрай і гвардыяй дасягнуў мястэчка Плешчаніцы. У гэты ж дзень генерал Чапліц атакаваў французскі ар'ергард, якім камандаваў маршал Віктор. Бой быў за Зембінам. Французы страцілі да 400 палонных і сем гармат. На наступны дзень, 19 лістапада, авангард Чапліца разам з казачым атрадам Платава выгналі Віктора 3 Плешчаніц і, гонячыся за ім без адпачынку, «на плячах яго» ўвайшлі ў в. Хатовічы, дзе ён хацеў застацца нанач. Узялі ў палон 1500 французаў. Палонныя французы ў той дзень пацвердзілі, што былі цяжка паранены генералы Удзіно, Дамброўскі, і іншыя. Рускія войскі страцілі забітымі 4 салдат і параненымі 18 чалавек, сярод іх быў генерал-маёр Грэкаў.

Галоўная кватэра рускай арміі знаходзілася ў пасёлку Беларучча.

20 лістапада мароз узмацніўся. Адступаючы праз в. Старынкі, французы спалілі царкву. За тры кіламетры ад Ільі пры дарозе на Маладзечна стаяла царква, якую французы таксама спалілі ў гэты ж дзень. Каля яе быў бой казакоў з атрадам французаў, большая частка якога была знішчана. Трупы былі пахаваны за 50 крокаў ад дарогі пад невялікім курганом, які называюць французскімі могілкамі. У в. Малявічы таксама была царква. У ёй, як і ў іншых цэрквах, французы ставілі коней, а пры адступленні яе, як і многія іншыя, спалілі.

Апісаць, што тварылася ў гэтыя дні адступлення ад Бярэзіны да Вільні, нікому з перажыўшых гэты шлях не ўдалося. Яны кідалі апавяданне незакончаным, гаворачы, што словамі нельга перасказаць усё, што яны бачылі.

 (1812) «Вялікая армія» адстунала па тым самым шляху, па якім яшчэ некалькі месяцаў таму назад яна ўступіла ў Расію. Як успамінаў генерал-лейтэнант Пётр Хрыстафоравіч Вітгенштэйн, «французскія воіны ішлі па шляху, апусташаючы і знішчаючы ўсё, што сустракалі. У гарачае лета не задумваліся яны аб прыстанішчы, патрэбным у час суровай зімы. Разбягаючыся па баках, палілі вёскі, або, не знаходзячы нічога ў хатах, разбівалі печкі, вокны і нават дзверы выломлівалі. Цяпер яны ішлі ў вёскі, спадзеючыся знайсці для сябе выратаванне ад холаду і голаду, але хаты былі пустымі. Разламаныя печы, выбітыя вокны і выламаныя дзверы не маглі іх выратаваць ад пагібелі. Яны, горка ўздыхнуўшы, паміралі жудаснай смерцю. Усе хаты вёсак былі напоўнены змерзлымі трупамі».

Са старажытных часоў праз мястэчка Вязынь пралягала ваенная дарога, якую выкарыстаў Напалеон. У канцы XIX ст. была праведзена новая стратэгічная дарога, але ўжо ў другім месцы. Аднак сляды так званай «напалеонаўскай грэблі» былі бачны яшчэ доўгі час.

20 лістапада 1812 г. у час адступлення Напалеон праехаў праз Вязынь. 3 тактычных меркаванняў тады французскі ар'ергард пад камандаваннем маршала Віктора не стаў займаць абарону ў мястэчку, а даў бой за некалькі кіламетраў на поўдзень.

    Праціўнік заняў вельмі зручную для абароны пазіцыю каля в. Шчукі. 3 Лысай гары, як некалі называлі гэта месца, ім адкрываўся далягляд у радыусе некалькіх вёрст. Гэта не давала для рускай арміі магчымасці зрабіць скрытны абходны манеўр, а чыстае поле ператварала салдат у жывыя мішэні для французскай карцечы. Французы размясцілі на гары артылерыю. Коней і валоў адправілі ў суседнюю в. Латыгаль, каб там іх схаваць ад марозу і даць магчымасць адпачыць.

Пад разгорнутымі на ветры баявымі сцягамі сустрэлі французы залпамі артылерыі салдат атрада генерал-маёра графа Арурка. Бой быў цяжкім для абодвух бакоў. Не ўтрымаўшы абарону, астаткі ар'ергарда з баямі адступілі праз в. Кухты ў в. Латыгаль, якая размяшчалася за тры вярсты ад поля бою. Пунктам апоры тут для іх была царква, пабудаваная ў 1771 г. Яна стаяла на ўзгорку, з трох бакоў была акружана балотамі, што рабіла царкву надзейным прыстанішчам для французаў, і была вельмі зручнай пазіцыяй для вядзення бою. Галодныя, змучаныя доўгімі пераходамі, яны знайшлі сабе прытулак у яе святых сценах. Царква была ператворана ў канюшню: людзі і коні грэліся разам. Змучаныя салдаты генерал-маёра Арурка без падтрымкі артылерыі і асноўных сіл авангарда і генерала Платава з казачымі палкамі не сталі вечарам штурмаваць царкву. Мароз дзейнічаў аднолькава як на французаў, так і на рускіх, таму што, як вядома, не ўся руская армія паспела атрымаць своечасова кажухі і боты.[12]

У той час перадавы атрад генерал-ад'ютанта М.І.Кутузава, пад кіраўніцтвам падпалкоўніка Цеценберга, накіраваны з Лепеля на Докшыцы, дагнаў 20 лістапада ў Даўгінаве, на шляху да Вілейкі, ар'ергард баварскага корпуса Врэдэ. Ён нанёс іх ар'ергарду паражэнне і захапіў да 700 палонных. У той жа дзень генерал-ад'ютант Кутузаў перайшоў з Верхняга Бярэзіна ў мястэчка Шклянцы.

Асноўныя сілы адступаючай французскай арміі ў гэты час ужо рухаліся паміж Плешчаніцамі і Смаргонню. Для таго каб знайсці якінебудзь прытулак нанач, трэ6а было рухацца наперадзе галоўных сіл, і гэта ўдавалася толькі нямногім афіцэрам 25-й дывізіі генерала Маршала 3-га корпуса маршала Нея.

2 снежня Напалеон нанач застаўся ў в. Селішча. Начаваў у доме мясцовага памешчыка. «Памяшканне было амаль такое ж дрэннае, як і 1 снежня; але мы знайшлі тут многа бульбы. Нельга апісаць радасць, якую ўсе адчулі, калі аказалася, што можна сытна паесці» [9]

Асноўныя сілы паўднёвай арміі яшчэ толькі збіраліся выступіць у напрамку да Ільі. 20 лістапада адмірал Чычагоў выдаў загад № 152, у якім пісаў:

«Завтрашняго числа поход войскам в 4 часа по полуночи по дороге к Илии. Корпусу г.-л. Войнова идти впереди, за ним корпус ген. от ннф. гр. Ланжерона со всею принадлежащею к 15-й пехотной дивизии артиллериею, а потом резервный корпус с остальной артиллериею. Все обозы обоих корпусов и резервного следуют позади армии, а как не все войска резервного корпуса сюда еще прибыли, то  соединиться всем оным завтра к прочим войскам».

21 лістапада да в. Латыгаль падышлі данскія палкі генерала Платава з артылерыяй пад кіраўніцтвам генерал-лейтэнанта Мартынава. Яны ўстанавілі гарматы на ўзгорку, дзе былі вясковыя могілкі, і пачалі абстрэл царквы. Французы адказалі залпамі гармат і ружжаў. У дакументальных крыніцах не захаваліся падрабязнасці гэтага бою. Але цудам уцалелая ад пажару царква да гэтага часу захоўвае шматлікія сляды карцечы з паўночнага боку. (Пасля рамонту, праведзенага ў 1930-я гады, гэтыя сляды былі скрытыя пад дошкамі.)

За 20 — 21 лістапада непрыяцель страціў забітымі да 300 чалавек, палоннымі генерала Прэйсінга — 32 афіцэры, акрамя хворых і параненых 1500 чалавек ніжэйшых чыноў, 10 гармат і да 30 зарадных скрынак; у т.л. 8 гармат было ўзята 21 лістапада пасля бою ў самой в. Латыгаль. Сярод трафеяў былі два гвардзейскія штандары, на адным з якіх быў надпіс: «Аўстэрліц, Эйлау, Ваграм».

Французскі ар'ергард пакінуў в. Латыгаль і праз вёскі Нясцёркі, Цяпінцы, Рогавічы прадоўжыў рухацца ў напрамку Маладзечна. 21 лістапада войскі Платава і Чапліца спыніліся на начлег у в. Цяпінцы.

Праслаўлены партызан 1812 г. генерал-лейтэнант Аляксандр Мікітавіч Сяславін пісаў: «Знясіленыя голадам, замораныя фарсіраванымі пераходамі, абарваныя і ў зношаным абутку, яны скарысталі дзеля ўцяплення ўсё, што ў іх было: нарабаваныя спадніцы, капоты, боты, абрусы, ногі ў цялячых ранцах і да т. п. У такім жаласлівым маскарадзе цягнуліся астаткі некалі непераможнай «вялікай арміі» Напалеона. Ляжачыя абмарожаныя французы прасілі рускіх салдат прыкончыць іх, каб перапыніць пакуты. Трупы і паміраючыя ўтваралі такую жахлівую алею, асвечаную ўначы пажарамі навакольных вёсак, што жахліва было глядзець і чуць лямант іх праклёнаў. У падножжа прыгоркаў заставаліся экіпажы, фургоны і гарматы, таму што схуднелыя і знясіленыя коні не маглі іх узняць. Такім чынам рускія салдаты праводзілі ворага, штодзённа тысячамі бралі ў палон. Французы здаваліся, бо ведалі, што ў палоне не будуць галадаць».

Моцныя маразы і голад вымушалі французскіх салдат шукаць дапамогі ў мясцовых жыхароў. Часта здараліся выпадкі, калі цяжка хворыя або зусім знясіленыя французскія салдаты траплялі ў хаты мясцовых жыхароў, дзе ім аказвалі дапамогу.

Каб спыніць падобныя выпадкі, галоўнакамандуючы паўднёвай арміяй адмірал Чычагоў 22 лістапада выдаў загад № 153, у якім пісаў:

«Как при ретираде неприятеля остается много мародеров, которые шатаются по селенням, лесам и дорогам и дошли ко мне сведения, что помещики приказали своим крестьянам сих мародеров собирать, довольствовать н отправлять в Вильно, то предписываю полкам и командирам при посылке воинских чинов фуражировать, наказывать их...»

Меры ўздзеяння да тых, хто аслухаецца гэтага загаду і дапаможа французскаму салдату, адпавядалі патрабаванням ваеннага часу.

Але і сярод рускіх казакоў усё часцей сталі выяўляцца выпадкі марадзёрства і гвалту над мясцовымі жыхарамі. Каб спыніць падобныя дзеянні, генерал-фельдмаршал Галянішчаў-Кутузаў у Радашковічах 25 лістапада выдаў загад за № 81:

«За всеми неоднократными подтверждениями, встречаю я ежедневно сведения о грабежах, буйстве и насилии жителями края сего, казаками чинимых; имея Высочайшую волю на совершенное искоренение зла сего, я настоятельно требую, чтобы командующие казачьими полками и отрядами, где таковые состоят, не упускали из виду наказывать жестоко плетьми и за малейшия шалости, влекущия непосредственно к всяким угнетениям поселян, за поступки же зло намеренные отдавать немедленно под суд и, конча оные в 24 часа, представлять ко мне на разсмотрение».

На пераходзе ад Латыгаля да Маладзечна Напалеон аддаў загад знішчыць усе арлы і дрэўкі сцягоў і закапаць іх. Афіцэрам было загадана ўзброіцца ружжамі, але гэты загад не быў і не мог быць выкананы, бо амаль не засталося ні афіцэраў, ні салдат, здольных не тое, каб дзейнічаць, а хоць бы проста трымаць у руках зброю.

Сведкі тых часоў пісалі, што за час адступлення французаў ім прыйшлося пабачыць столькі жахаў і людскіх пакут, што болей і быць ужо не можа, бо нельга чалавечаму розуму большага ўявіць сабе. Каля лясных дарог на дзесяткі кіламетраў валяліся целы памерлых ад голаду і асабліва ад холаду. Французскія салдаты рабілі сабе бярлогі з трупаў таварышаў, зложаных накрыж, як укладваюцца бярвёны пры пабудове хлява або хаты.

Дэмаралізацыя французскай арміі дасягнула катастрафічных памераў. Пачалі расстройвацца і тыя часці, якія яшчэ нядаўна перайшлі Бярэзіну. Сярод адступаючых салдат французскай арміі канібалізм станавіўся адным са сродкаў выратавання ад галоднай смерці.

Між Плешчаніцамі і Смаргонню, 2 снежня 1812 г.

Фабэр дзю Фор, мастак і палкоўнік арміі Напалеона.

Доўгі час на палях каля вёсак Шчукі, Кухты, Цяпінцы, Селішча знаходзіліся магілы-курганы французскіх салдат. У 1920— 1930-я гады каля в. Шчукі, дзе пахавана шмат французскіх салдат, быў пастаўлены вялікі крыж, пасаджаны кветкі, а могілкі абгароджаны плотам. Сюды кожны год прыязджалі з Францыі нашчадкі загінуўшых французскіх салдат, каб пакланіцца праху продкаў. У канцы 1950-х гадоў гэтыя могілкі былі зруйнаваны. [10, с. 89 - 93]

Экспанат 1

Экспанат 2

Экспанат 3

Экспанат 4

Экспанат 5

Экспанат 6

Экспанат 7

Наша дэлегацыя мінулым летам наведала населены пункт Гузаў, што ў Польшчы, дзе змаглі атрымаць копію пасведчання аб смерці знакамітага дзяржаўнага дзеяча, музыканта і кампазітара Міхала Клеафаса Агінскага. Сёлета 180 год са дня смерці М.К. Агінскага, а ў 2015 споўніцца 250 год з дня нараджэння

    Міхал Клеафас Агінскі пасяліўся ў маёнтку Залессе на Смаргоншчыне, сучаснікі называлі яго «Паўночнымі Афінамі».

    Род Агінскіх цесна звязаны і з Маладзечаншчынай.

  Імя М.К. Агінскага ўпісана ў гісторыю Вілейшчыны. На абсягах Ільянскай акругі шэраг вёсак належаў падскрабію ВКЛ М. Агінскаму.: Каўшэвічы, Казлы, Лёпаўшчына, Дварэц, Забар'е, Барысаўшчына, Дубавое, Малявічы, Шыпкі і Шыпкі Зарэчныя, Боркі, Любча, Ілья.

    М.К. Агінскі стаў пераможцам у сваёй музыцы. А нашы мясціны, напэўна ж, натхнялі яго на гэта.

    Няма сярод беларусаў чалавека, які б не пазнаў па гучанні славуты, надзвычай пяшчотны паланэз «Развітанне з Радзімай».

Міхал Клеафас Агінскі па роду сваіх заняткаў быў дыпламатам і палітычным дзеячам, але з ранняга юнацтва захапляўся музыкай, цудоўна іграў на многіх музычных інструментах, асабліва добра на фартэпіяна, скрыпцы і віяланчэлі, сам ствараў, паланэзы, рамансы, песні, оперы. Паланэзы Агінскага – вядомага дыпламата і папулярнага кампазітара – у пачатку ХІХ стагоддзя гучалі на пецярбургскіх балях, а венскія, берлінскія, лейпцыгскія і іншыя выданні яго твораў карысталіся вялікай папулярнасцю за мяжой.

Сапраўднае імя Клеафас Міхал Францішак Фелікс Антоній Ігнацій Жозэф Тадэуш Агінскі нарадзіўся ў маётнку Гузаў пад Варшавай 25 верасня 1765 года, але сам пацвярджаў беларускае, або, як тады казалі, ліцвінскае паходжанне свайго роду. Сям’я Міхала Клеафаса належала да вышэйшых арыстакратычных кругоў.

Яго бацька, Анджэй Агінскі, быў сенатарам і паслом Рэчы Паспалітай у Пецербургу, Вене і Берліне, а нарадзіўся ў маёнтку Тадуліна пад Віцебскам. І гэта было невыпадкова, таму што Віцебшчына з другой паловы 17 і на працягу ўсяго 18 стагоддзя была адным з цэнтраў пражывання прадстаўнікоў роду Агінскіх, якія ў той час па свайму дабрабыту і ўздзеянню на палітычнае жыццё Рэчы Паспалітай маглі параўнацца толькі з князямі Радзівіламі.  

Фамільнае ўладанне Агінскіх у Гузаве, недалёка ад Варшавы. Калі Міхалу Клеафасу было 7 год, яго бацьку прызначылі паслом у Вену. У Вене яго сястру Юзефу аддалі ў жаночы манастыр і бацькі шукалі для Міхала гувернёра, які займаўся б  яго адукацыяй.

Выбар паў на Жана Ралея (1735-1808), які быў у той час адным з настаўнікаў эрцгерцага, які пазней стаў імператарам Леапольдам.

У гонар свайго настаўніка князь Міхал устанавіў памятны камень, які знаходзіцца ў Залескім парку. У дзяцінстве Агінскі цікавіўся музыкай, хоць яна не складала асноўную частку яго адукацыі, але прыносіла вялікае задавальненне.

Жан Ралей выявіў, што 7-гадовы хлопчык умее чытаць, ведае некаторыя цытаты з Бібліі і можа дэкламаваць, як папугай у Лафантэна.  Міхал Клеафас засвоіў геаметрыю, складаў спачатку маштабныя чарцяжы сваіх пакояў, а калі вярнуўся ў Польшчу, вялізных садоў Гузава, і ў рэшце рэшт, палёў.

Многія ўрокі праводзіліся на вуліцы, напрыклад, батаніка, якая ўключала элементы ведаў, неабходных будучаму землеўладальніку. Жан Ралей вучыў паважаць працоўны клас, тлумачыў неабходнасць працы. Вучоба ўвайшла ў прывычку. Пазней, у Гамбургу ў 1798 годзе, ён наведваў курс хіміі. Вучань рабіў усё, каб навучыцца цудоўна пісаць па-польску і ведаў усё аб польскай літаратуры. Музыка ўваходзіла ў жыццё Міхала Клеафаса ў тыя кароткія прамежкі свабоднага часу, якія былі ў яго на працягу некалькіх гадоў пасля таго, як яму споўнілася 10 гадоў. Сястры Юзэфе нанялі настаўніка – 16-гадовага Іосіфа Казлоўскага, і Міхал Клеафас настаяў, што ёт таксама будзе вучыцца музіцыраванню.

У хуткім часе юны Агінскі стаў выдатным піяністам, але ў выніку другіх захапленняў і абавязкаў не мог пастаянна падтрымліваць форму. Атрымаўшы вельмі добрую дамашнюю адукацыю і прадоўжыўшы яе ў Варшаве вывучэннем матэматыкі, каліграфіі, раманскіх моў і творчасці антычных пісьменнікаў.

У 1786 годзе ў 19 год пачынаецца палітычная кар’ера Міхала Клеафаса Агінскага. Ён быў выбраны дэпутатам у сейм Трокскага ваяводства.

Пазней ён быў прызначаны дзяржаўным казначэем – вялікім падскарбіем Вялікага Княства Літоўскага. Ва ўзросце 23 год ён быў удастоены ордэна Белага Арла.

У сакавіку 1794 года у Рэчы Паспалітай пачалося паўстанне пад кіраўніцтвам Тадэуша Касцюшкі. Граф Міхал Клеафас Агінскі – яго палымяны паплечнік. Ён быў выбраны ў Нацыянальны Савет, на адным з пасяджэнняў заявіў: “Аддаю ў імя Радзімы сваю маёмасць, працу і жыццё.” На свае сродкі ён сфарміраваў вялікі ўзброены атрад, якім сам і камандаваў.

Старажытны герб Агінскіх ён замяніў шчытом з дэвізам: “Свабода. Стойкасць. Незалежнасць.” Сябе называў грамадзянінам і салдатам рэвалюцыі. Для свайго атрада напісаў марш на свае словы. З таго часу гэты марш выконвалі і многія іншыя палякі. У гонар свайго сябра нават устанавіў на тэрыторыі маёнтка памятны камень.

Трагічныя дні паўстання закончыліся ў лістападзе 1794 года. Генерал Касцюшка быў цяжка паранены, амаль усё Вялікаге Княства Літоўскае ўключана ў склад расійскай імперыі, і толькі невялікая частка зямлі за Нёманам засталася Прускаму каралеўству. Тайная паліцыя сачыла за Агінскім, хоць ён узяў другое прозвішча. Агінскі эмігрыраваў у Італію, некаторы час жыў у Рыме. На яго шляху быў Парыж, Гамбург, Венецыя і Варшава.

Але па-ранейшаму ён думаў аб адраджэнні сваёй Радзімы, аб аднаўленні Вялікага Княства Літоўскага і разлічваў на дапамогу ў гэтым Напалеона Банапарта, у гонар якога нават напісаў оперу “Зеліс і Валькур, або Банапарт у Каіры”.

Вяртанне на радзімубыло магчыма толькі пасля амністыі у 1802 годзе. Міхалу Клеафасу нават вярнулі большую частку маёнткаў. Імператар Аляксандр І у ліпені 1810 года прыняў Агінскага і пазней прызначыў яго сваім тайным саветнікам і сенатарам. Міхал Клеафас увайшоў у вышэйшыя кругі рускай знаці.

У Пецярбургу ён сустрэў і свайго настаўніка музыкі Іосіфа Казлоўскага, які быў цяпер кіраўніком музычнага жыцця не толькі царскага двара, але і ўсёй сталіцы.

Адразу пасля вяртання з эміграцыі Міхал Клеафас пасяліўся ў маёнтку Залессе, які падараваў яму граф Францішак Ксаверы Агінскі. Маёнтак знаходзіўся недалёка ад Смаргоні, на палове шляха з Мінска ў Вільню. Тут ён жыў на працягу 20 гадоў і ператварыў свій маёнтак у сапраўдны культурны цэнтр, жыццё якога было насычана музычнымі падзеямі. У Залессі Міхал Клеафас пабудаваў новы палац у класічным стылі па праекце прафесара архітэктуры Віленскага універсітэта Міхаіла Шульца. Там быў створаны знакаміты паланэз Агінскага, зроблены запісы ваенных маршаў, патрыятычных песень, якія нараджала яго памяць і палымяная душа, там збіраліся цікавыя адукаваныя людзі, сябры і аднадумцы. Сучаснікі называлі Залессе “Паўночнымі Афінамі”.

Імя Міхала Клеафаса Агінскага ўпісана ў гісторыю Вілейшчыны. На абсягах Ільянскай акругі  шэраг вёсак належаў падскарбію літоўскаму Міхалу Клеафасу Агінскаму: Каўшэвічы, Казлы, Лёпаўшчына, Дварэц, Забар’е, Барысаўшчына, Дубавое, Малявічы, Шыпкі і Шыпкі Зарэчныя, Боркі, Любча. Усе гэтыя вёскі былі канфіскаваны ў казну ў 1794 годзе за ўдзел у паўстанні Тадэвуша Касцюшкі.  

У слыннага кампазітара і грамадскага дзеяча Міхала Клеафаса Агінскага быў на Вілейшчыне яшчэ адзін маёнтак – Ганута. Тут пастаянна дзейнічала карцінная галерэя, па святах з навакольных мясцін з’язджаліся знатныя госці, ладзіліся балі і канцэрты. Вольны час Агінскі любіў бавіць у Гануце, якая знаходзілася за 10 км ад Залесся ўверх па Віліі.

Пасля ад’езду Міхала Клеафаса з Беларусі некаторы час маёнтак пуставаў, а потым адыйшоў да сястры кампазітара Юзэфы. У хуткім часе палац быў рэканструяваны і зноў набыў былую славу. Летам побач з ім была асвечана мураваная Успенская царква, якая дзейнічае і зараз.

У археалагічнай карце, выдадзенай Ф.Пакроўскім у 1893 годзе ў Вільні, ёсць цікавы запіс: “Тут быў замак, пад якім знаходзілася сем скляпоў”. Адсюль быў падземны ход у палац. У двары замка – двухпавярховы будынак з падзямеллем, які яшчэ і да гэтага часу завецца “Лятусь-турма”.

Відаць, не ўсе ранейшыя ўладальнікі Гануты былі аматарамі музыкі, мастацтва і ўсяго прыгожага.

Усе хваляванні, надзеі, сумненні пражытых гадоў Агінскі давяраў таварышам і музыцы. Сёння вядома каля 60 яго фартэпіянных і вакальных твораў, у тым ліку 26 паланэзаў, 4 маршы, 3 мазуркі, галоп і менуэт, а таксама шмат ненадрукаваных або выдадзеных невялікімі  тыражамі твораў, якія яшчэ не знойдзены.

У жыцці Агінскага прысутнічала і паэзія. Ён выкарыстоўваў яе для тэкстаў сваіх песень або “Рамансаў”. Гэтыя тэксты напісаны на польскай, французскай і нават на італьянскай мовах. Ён два свае тэксты пераклаў з польскай мовы на італьянскую мову. Большая частка тэкстаў складзена для песень пра каханне.

Жыццё Міхала Клеафаса абарвалася ў Фларэнцыі, дзе ён жыў апошнія 10 гадоў. Памёр ён 15 кастрычніка 1833 года ў доме №1014 на вуліцы Легнаолі ў акружэнні сваёй сям’і – другой жонкі-італьянкі і чацвярых дзяцей.

Але, на думку яго сучаснікаў, так ціха не мог пайсці з жыцця чалавек, які  пры жыцці стаў легендай. І тады ўзнікла яшчэ адна легенда пра смерць Агінскага. Згодня з ёй жыццё князя абарвалася трагічна. Калі блізкія падышлі да кампазітара, які доўга стаяў каля поручняў тэрасы асабняка, то ўбачылі, што ў яго грудзях тырчэў кінжал…

Міхала Клеафаса пахавалі на манастырскіх могілках каля храма Санта Марыя Навела. Праз некаторы час астанкі кампазітара былі перанесены ў касцёл Санта Крочэ, у пантэон, дзе пахаваны Мікеланджэла, Макіявелі, Галілей. [13], [14].  

Экспанат 1

Экспанат 2

Экспанат 3

Экспанат 4

Экспанат 5

Экспанат 6

Экспанат 7

Фотаздымак помніка-капліцы ў гонар палеглым у паўстанні 1863 года ў Ільі перадаў нам жыхар Ільі Аляксандр Пятровіч Шушкевіч.

    Капліца ўзведзена ў 1930 годзе на сродкі нашчадка мясцовага паўстанца — пана Мечыслава Багдановіча з Абадоўцаў на плошчы мястэчка Ілья (вышыня 14,5 м).

На адкрыцці прысутнічаў прэзідэнт Польшчы Ігнацій Масціцкі (на фота крайні злева на прыёме ў маёнтку Тукалаў у Асцюковічах з нагоды адкрыцця помніка). Помнік разабраны ў 1954 годзе.

150 гадоў назад, 27 красавіка 1863 года адбылася сутычка атрада Вінцэнта Козела з урадавымі войскамі (2 роты Крамянчужскага палка) паблізу Тараканаўкі або Харошай. [13].  

На пачатку 1860-х гадоў на Беларусі ўзнік востры грамадскі крызіс. Бунтаваліся сяляне, не задаволеныя грабежніцкімі ўмовамі рэформы 1861  г. Неспакойна было. Каліноўскі, які імкнуўся аб'яднаць нацыянальна-вызваленчы рух з сялянскім антыпамешчыцкім. Па ўсім краі, у тым ліку і на Вілейшчыне, распаўсюджвалася падпольная беларуская газета «Мужыцкая праўда», якая заклікала сялян-«дзецюкоў» на барацьбу з самадзяржаўем і прыгонніцтвам. Псеўданім Каліноўскага Яська-гаспадар з-пад Вільні, якім падпісваліся палымяныя лісткі «Мужыцкай праўды», быў і вядомы ўсюды.

       21 красавіка ў дакументах зафіксавана з'яўленне паўстанцаў у мястэчку Альковічы (тады Барысаўскага павета, цяпер Вілейскі раён). Там у касцёле быў зачытаны маніфест аб пачатку паўстання, прычым цікава, што Альковіцкі пробашч чытаць небяспечны дакумент адмовіўся, хоць часцей ксяндзы, асабліва маладыя, спрыялі паўстанцам (быў свой капелан і ў атрадзе Козела). Пасля прачытання маніфест быў перададзены аднаму з прысутных у касцёле сялян. Сярод удзельнікаў гэтай акцыі ў данясенні адзначаюцца два браты Козелы з маёнтка Сэрвач, узброеныя. Размова ішла, мабыць, пра Вінцэнта і яго зусім юнага брата Міхала (1847 года нараджэння), бо Ян быў ужо ў Польшчы.

В.І.Козел і І.І.Козел

       Атрад хутка папаўняўся. Мясцовую групу Адынца-Кавалеўскага, якая далучылася да Козела, яе ўдзельнік характарызуе так: «Наш невялічкі атрадзік, які складаўся э выдатных стралкоў, быў добра ўзброены, праўда, у большасці паляўнічай зброяй. Апрача некалькіх сялян, галоўную сілу складала інтэлігенцыя, пераважна з універсітэцкай моладзі». Групу паўстанцаў з 78 чалавек прывёў з Барысаўскага павета член ваеннарэвалюцыйнай арганізацыі штабс-капітан М.Чыжык (яго бацька доўгі час быў настаўнікам гімназіі ў Мінску, а потым служыў у графа Храптовіча ў Шчорсах). Гісторыкі называюць яшчэ групу Сухоцкага з Вілейшчыны з 40 чалавек, якая таксама далучылася да Козела. Усяго атрад Козела налічваў 200 - 250 байцоў. 27 красавіка гісторыкі фіксуюць сутычку атрада з урадавымі войскамі (2 роты Крамянчугскага палка) паблізу Тараканаўкі або Харошай. Паводле афіцыйных звестак, паўстанцы страцілі 9 чалавек забітымі і 6 палоннымі. У той жа дзень, паводле данясення вілейскага павятовага спраўніка, паўстанцы ў колькасці 200 чалавек заявіліся на суконную фабрыку ў в. Крайчанка і, захапіўшы з сабой некалькі рабочых, адправіліся ў лес. У другім данясенні жандары дакладвалі аб знішчэнні «інсургентамі» дакументаў канцылярыі паліцэйскага прыстава ў Даўгінаве. У палонных паўстанцаў царскія следчыя дапытваліся, як выглядаў кіраўнік вілейскіх паўстанцаў. У архіўных дакументах захавалася такое апісанне выгляду Вінцэнта Козела: вялікага росту, твар смуглявы, вуграваты, чорныя валасы; без барады і вусоў». [16].  

Падзеі хутка нарасталі. У данясенні прадстаўніка царскай адміністрацыі ад 7 мая выказвалася трывога за лёс самой Вілейкі:

«Инсургенты здешних мест... начинают уже показываться крупными шайками в 100 и более человек, провозят оружие, амуницию и пр. По достоверным слухам они намерены напасть на острог для освобождення товарищей своих и вообще арестантов и разграбить казначейство, а в случае достаточных сил завладеть и всем городом. Поэтому они большими партнями появляются иногда одновремснно в разных пунктах около Вилейки...». [17].  

 Паводле некралога В.Козелу, апублікаванага ў свой час З.Калюмным, галоўны лагер паўстанцаў знаходзіўся ў Дзвінаўскіх лясах. Урадавыя войскі спачатку беспаспяхова спрабавалі выбіць адтуль Козела. Потым туды накіравалі ажно восем рот добра вымуштраванага войска з усіх бакоў — з Мінска, Барысава, Свянцян і Вілейкі.

На ваенным савеце атрада было вырашана змяніць дыслакацыю. Паўстанцы перабраліся ў густы лес, які цягнуўся ўздоўж грэблі, насыпанай нібыта яшчэ салдатамі Напалеона, паблізу в. Зацемень. Гэта было 16 мая. Не паспелі заняць новую пазіцыю, як на грэблі паказаліся ланцугі ўрадавых войскаў, а іх штаб на чале з палкоўнікам размясціўся ў Зацемені. Козелу заставалася дарога на Барысаў або Мінск. Вырашыў падзяліць атрад на дзве часткі. Адна частка павінна прыняць бой. Козел выклікаў добраахвотнікаў. Каля яго ўстала 80 чалавек. Другая частка пайшла на Барысаў. Козел на плытах пераплывае Ілію і агнём сустракае карнікаў ва Уладыках. Урадавыя войскі нясуць вялікія страты (у некралогу, які мы пераказваем, называюцца перабольшаныя звесткі: 50 забітых, 30 параненых), паступова радзеюць і шэрагі паплечнікаў Козела. Пасля ўпартага пяцігадзіннага бою, адрэзаны ад лесу Козел вырашыў вярнуцца туды, адкуль прыйшоў — за раку, і першы на кані ўскочыў у ваду. На сярэдзіне ракі, спыніўшы каня, падбадзёрвае сваіх байцоў. У гэты момант куля трапіла яму ў галаву, і ён упаў з сядла. Яго атрад па пояс у вадзе апынуўся пад градам куль. Загінулі ўсе, апрача 12 цяжка параненых. Раніцай наступнага дня (17 мая) колькі мясцовых шанаваных жыхароў прыехалі на поле бою. Козела пахавалі разам з 68 таварышамі ў адной брацкай магіле.

Так апісана ўладыцкая трагедыя ў надзвычай прыхільным для паўстанцаў некралогу Козелу. Дзеянні паўстанцаў і іх кіраўніка тут рамантызуюцца, усяляк прыўзнімаюцца.

      А вось як даносіў пра гэта ў Пецярбург мінскі губернскі жандарскі штаб-афіцэр палкоўнік Рэйхарт 21 мая 1863 г. Тут наадварот: «Преследуемая шайка мятежников из Борисовского уезда (так у дакуменце. — Г.К.) 16 мая настигнута 5 ротами пехоты под начальством адьютанта его императорского высочества великого князя Николая Николаевича старшего полковника Галла при селении Владыкове Вилейского уезда и после четырехчасового боя шайка до 300 человек большею частию из дворян совершенно уничтожена. На месте найдено 70 тел, затем мятежники, спасаясь бегством, бросились вплавь под выстрелами через реку Илию, где нх погибло более ста человек вместе с предводителем шайки Козеллом. В плен взято 13 и ксендз один. Захвачено знамя, ружей 62, много пистолетов, сабель н другого оружия, лошадей 10 и разные бумаги. С нашей стороны убито нижних чинов 7, ранено 33. Из офицеров ранены Великолукского пехотного полка поручик Воронков и прапорщик Данилов, а полковник Галл контужен в голову и шею».

У прыведзеных афіцыйных дакументах перабольшваюцца сілы і страты паўстанцаў, але прызнаюцца немалыя страты ўрадавых войскаў — нават у цяжкім становішчы паўстанцы Козела мужна змагаліся. Нездарма ў паўстанцкай публіцыстыцы Вінцэнта Козела ставілі ў адзін шэраг з кіраўніком лідскіх паўстанцаў Людвікам Нарбутам, называлі «Літоўскім Леанідам» (па аналогіі са спартанскім царом, знакамітым героем, антычных Фермапіл).

Пад Уладыкамі загінула толькі частка атрада. Другую частку М.Чыжык, які ўжо згадваўся, адвёў у Ігуменскі павет, дзе злучыўся з паўстанцамі С.Ляскоўскага.

Брацкая магіла паўстанцаў, што загінулі 16 мая, знаходзіцца ў лесе за паўкіламетра на поўдзень ад в. Уладыкі. Але ёсць звесткі, што цела Вінцэнта Козела было пасля ўпотайкі выкапана і перапахавана ў родным Сэрвачы. Мабыць, там пахаваны і яго малодшы брат Міхал, які, магчыма, таксама загінуў пад Уладыкамі. [15].  

У паўстанні ўдзельнічалі яшчэ браты Яна, Вінцэнта і Міхала Зянон і Юзаф, 1842 і 1845 гадоў нараджэння. Абодва сасланы ў салдаты. Юзаф у 1913 г. быў яшчэ жывы і дапамагаў звесткамі пра Козелаў-Паклеўскіх віленскім гісторыкам, якія рыхтавалі тады да выдання каштоўныя ўспаміны Я.Гейштара аб паўстанні 1863 г. [10, с. 101-104].  

У Вілейскім павеце прыцягваліся па справе за ўдзел у паўстанні і пазбаўляліся па прыгаворы суда правоў з канфіскацыяй іх маёмасці на карысць дзяржавы яшчэ шэраг прадстаўнікоў роду Козел-Паклеўскіх. Гэта Восіп Козел, бацька якога меў маёнтак у Сэрвачы, Аўгуст Козел, які пражываў з маці ў маёнтку Баркоўшчына, дваране Павел Козел і Яўстафій Козел. Сярод іншых асоб такое ж пакаранне атрымалі дваране Станіслаў Фельдберг, Леанард Рагановіч, Андрэй Кацела, Фама Вілейка, Уладзіслаў Шафкоўскі, Людвік Васілеўскі, аднадворцы Восіп Ржэчыцкі і Юрый Самотны, служачы Вілейгкага павятовага суда Генрых Навакоўскі. Дваранін маёнтка Сакаўшчына Вікенцій Казлоўскі, бацькі якога валодалі 190 валокамі ворнай зямлі, быў высланы на пражыванне ў Тульскую губерню.

Вядома яшчэ некалькі ўдзельнікаў паўстання - нашых землякоў.

Так, Эдвард Клямята, жыхар в. Лявонавічы, быў вучнем каваля ў Мінску. За ўдзел у паўстанцкім атрадзе А.Трусава сасланы ў арыштанцкія роты ў Яраслаўскую губерню. Аляксандр Аскерка, уладальнік фальварка Раеўшчына, член правінцыяльнага камітэта, сын падкаморнага Уладзіслава і Ядвігі з Гячэвічаў, якія мелі дабротны маёнтак у Вязыні. Яго памочнікам быў уладальнік Абадоўскага маёнтка Ян Багдановіч. Па некаторых звестках, у брацкай магіле пад Уладыкамі было пахавана больш за 100 паўстанцаў атрада В.Козела.

У 1933 г. на тым месцы быў насыпаны курган, які ўвянчалі надмагільная пліта і высокі крыж з прымацаванай да яго мемарыяльнай дошкай. што збераглася, хоць і ў пашкоджаным выглядзе, да нашых дзён. Па ўспамінах Юзафа Дуброўскага, там значылася 121 прозвішча. Сярод іх сцяганосец атрада Дамінік Козел, імя якога потым было ўвекавечана ў Касцяневіцкім парафіяльным касцёле. Далей у спісе ішлі: Альфрэд і Эрнэст Ратынскія з Краснага, браты Вінцэнт і Ірыней Адынцы; браты Мурашкавы; бацька з сынам Радрыніцы, Шаткоўскі з Глыбачан, ксёндз Антон Гваддзейцкі з Ваўкалаткі, Даманоўскі з Мінска, Ляшкевіч з Ашмяншчыны, Валіцкі (афіцэр), Сухоцкі (доктар), Мікалай Даўкша, Генрык Козел, Генрык Тышкевіч, Яўстафій Копаць з в. Шыпкі, Людвік Васілеўскі і Оберт з Даўгінава.

 Помнік паўстанцам у Куранцы

У 1930 г. на сродкі нашчадка мясцовага паўстанца — пана Мечыслава Багдановіча з Абадоўцаў на плошчы мястэчка Ілья быў узведзены велічны дваццаціметровы (14,5 м. па нашых звестках) мемарыяльны помнік-капліца «У гонар палеглых за вольнасць. 1863 г.». На яго ўрачыстым адкрыцці прысутнічаў прэзідэнт Полышчы І.Масціцкі.

А.В.Рогач

Экспанат 1

Экспанат 2

Экспанат 3

Экспанат 4

Экспанат 5

Экспанат 6

Экспанат 7

Пашпарт грамадзяніна Расійскай імперыі Флар'яна Каляды нам перадала яго ўнучка, якая пражывае ў Маладзечне.

На здымку салдаты першага сібірскага корпуса. Злева Каляда Флар’ян Усцінавіч (бацька Каляды Івана Флар’янавіча з в. Лёпаўшчына). Сярэдні Брыль Пётра (бацька Брыля Адама Пятровіча з в. Ілья, ветэрана ВАВ, удзельніка штурма Берліна). Сядзіць справа Курловіч Уладзімір (расстраляны немцамі ў гады ВАВ за ракой Ілья).

У гады першай сусветнай вайны корпус з Самары прыбыў пад Смаргонь, дзе немцы ў добра ўмацаваных акопах і бетонных фартыфікацыйных збудаваннях трымалі абарону. Пад кіраўніцтвам Керанскага ў расійскіх войсках наступіў маральны пад’ём. Першы сібірскі корпус пайшоў на штурм. Закідаўшы гранатамі праціўніка, пайшлі ў штыкавую атаку. Вораг быў вымушаны адступіць. У 1917 годзе усе тры салдаты вярнуліся дамоў (З успамінаў Флар’яна Каляды).

У 1914 годзе спаўняецца 100 гадоў з пачатку Першай сусветнай вайны,  значныя падзеі якой разгарнуліся на нашай тэрыторыі. Буйнейшая глабальная катастрофа ХХ стагоддзя. У баявыя дзеянні было ўцягнута больш за 30 краін свету.

 Амаль палову вайны, з 1915 па 1917 гады, лінія фронту паміж бакамі пралягала па тэрыторыі сучаснай Беларусі.

На тэрыторыі сучаснага Мядзельскага, Вілейскага, Валожынскага, Смаргонскага раёнаў ішлі працяглыя пазіцыйныя баі. У гісторыю ўвайшла знакамітая Нарачанская аперацыя, у ходзе якой 2-я руская армія, якая наносіла галоўны ўдар, не далічылася тысячы афіцэраў і 77,5 тысячы салдат. Страты немцаў напалову меншыя: 30–40 тысяч. Адзіным карысным вынікам аперацыі для саюзных войскаў стала тое, што сюды была сцягнута значная колькасць нямецкіх рэзерваў – і гэта стала палёгкай для французскай арміі.

Першая  сусветная  вайна   

1914 – 1918

Вынікам той вялікай вайны быў не толькі чарговы падзел тэрыторый і мільёны ахвяр і бежанцаў – яна абумовіла хвалю рэвалюцый і грамадзянскіх войнаў, перамогу савецкай улады ў Расіі і ўзнікненне фашысцкага рэжыму ў Германіі. У гэтым сэнсе следствам Першай сусветнай вайны стала яшчэ больш жорсткая Другая сусветная вайна.

Гэта "невядомая", нявывучаная вайна пакінула пасля сябе мноства слядоў менавіта на беларускай зямлі. Амаль палову вайны, з 1915 па 1917 гады, лінія фронту паміж бакамі пралягала па тэрыторыі сучаснай Беларусі. Праціўнікі вялі тут пазіцыйную, акопную вайну і стварылі дзве асобныя лініі абароны – сотні кіламетраў баявых умацаванняў, частка з якіх захавалася да нашых дзён – рэшткі акопаў, дотаў, бліндажоў, дарог, мастоў...

З той пары захаваліся дзесяткі могілкаў – пахаванняў расійскіх і германскіх салдат.

       Існуе літаратура аб тых падзеях – успаміны, даследванні, мастацкія творы. У дзяржаўных сховішчах – архівах і музеях – збярогся вялізны па памерах і каштоўнасці масіў звестак пра тую вайну.

       Гэта тэма патрабуе ўвагі даследчыкаў – вывучэння і асэнсавання. Наспела пара, калі мы маем магчымасць запоўніць прабел у нашай гістарычнай памяці. Каб ведаць і памятаць, і зберагчы для нашчадкаў.[18].  

У 1914 годзе лета было сухое, што спрыяла пасевам і травам. 18 ліпеня ўстрывожыла ўсіх прыхаджан і парушыла іх нармальнае працоўнае жыццё аб'яўленне Германіяй вайны Расіі. Трэба заўважыць, што сяляне пакорна ўспрынялі гэтую сумную вестку і амаль бязмоўна паслалі сваіх сыноў на абарону Айчыны. Усведамляючы важнасць моманту, сур'ёзнасць падзей і патрабаванні доўгу, прыхаджане ахвотна і нямала ахвяравалі на патрэбы вайны грашамі і рэчамі. 3 аб'яўленнем вайны было забаронена прадаваць спіртныя напоі, што садзейнічала паляпшэнню матэрыяльнага становішча прыхаджан і ўзняло іх рэлігійны дух. На многа менш стала сварак між прыхаджанамі. Людзі святлей пачалі глядзець на жыццё, сталі часцей наведваць царкву, старанна маліцца і больш ахвяраваць на храм Божы. Прыбыткі царкоўныя вельмі ўзрасталі, чаму нямала садзейнічала народнае гора — вайна, калі народ міжволі ўспамінае пра Бога і больш старанна моліцца.

    У пачатку верасня ў межах прыхода з'явіліся варожыя раз'езды, але толькі мімаходзь. Так, немцы прайшлі праз вёскі Саколі Вугал, завод «Залессе», Малявічы. Баёў на тэрыторыі прыхода не было. Падышлі нашы войскі і немцаў прагналі.

   У гэтым годзе ўсяго налічвалася прыхаджан: мужчын 1614, жанчын 1644, нарадзілася 67 мужчын і 54 жанчыны, узялі шлюб 28 пар, памерла 20 мужчын, 27 жанчын.[19].  

У 1915 годзе хваля крывавай вайны з немцамі дакацілася і да нашага прыхода. У пачатку верасня нечакана, як снег такою парою, нямецкія раз'езды пабывалі ў вёсках Саколі Вугал, Малявічы і ў заводзе «Залессе». Шкоды людзям яны ніякай не зрабілі, але вельмі ўстрывожылі ўсіх. Прыйшлі нашы войскі, ворага адагналі далёка, але парушана было і без таго неспакойнае жыццё прыхаджан.

    Лета было спякотнае, што крыху паўздзейнічала на пасевы, асабліва на травы.

Усяго прыхаджан было: мужчын 1634, жанчын 1665; нарадзілася: мужчын 61, жанчын 68; памерла: мужчын 20, жанчын 23; узялі шлюб 7 пар.

    29 снежня рэзалюцыяй яго высокапраасвяшчэнства архіепіскама   святар Віктар Вашчанка  пераведзены  да Стара-Краснапольскай  царквы  Вілейскага павета.

Калі ў 1914 г. усе школы яшчэ працавалі, то ўжо на наступны навучальны год многія з іх закрыліся (былі мабілізаваны настаўнікі ці заняты школьныя памяшканні пад патрэбы арміі). У час зацішша ад ваенных дзеянняў многія палкі адводзілі ў тыл для адпачынку. Тут яны кватаравалі ў мясцовых сялян. У салдат можна было шмат чаго дастаць на абмен.       

Арганізаваныя яшчэ раней сельскагаспадарчыя гурткі пачалі займацца дабрачыннасцю — дапамагалі матэрыяльна сем'ям, у якіх мужчын забралі ў армію, прымалі ўдзел у правядзенні імі работ на пасяўной, пры ўборцы ўраджаю і г.д. Так, Ільянскі гурток выдзеліў такім сем'ям 128 пудоў жыта на пасяўную, а таксама больш за 380 пудоў сена, 560 пудоў саломы і іншага фуражу.

У чэрвені — ліпені 1915 г. у некаторых гарадах, у тым ліку і Вілейцы, былі адкрыты аддзелы Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны, якія мелі права весці работу незалежна ад цэнтра.

Таварыства арганізоўвала пункты харчавання, сталовыя, інтэрнаты, імкнулася аказаць медыцынскую дапамогу бежанцам. Такія пункты працавалі ў Вілейцы, Даўгінаве, іншых месцах павета.

Нараўне з абароннымі работамі насельніцтва прыфрантавой паласы ва ўзросце ад 15 да 50 гадоў мабілізоўвалася і на ўборку ўраджаю.    

Прымусовая закупка жывёлы і фуражу ў насельніцтва для патрэб арміі перарасла ў бязлітасную рэквізіцыю. Дзейнічалі як грамадзянскія рэквізіцыйныя камісіі, так і шматлікія армейскія, корпусныя і дыкізійныя рэквізіцыйныя атрады.

    Фронт ад Іліі  быў у вярстах 60-ці (Крэва–Смаргонь-Нарач). Штодзень  чулася кананада. Руская армія рыхтавалася да наступлення. У Турцыі яна пад камандаваннем генерала Юдзеніча мела велізарны поспех: былі ўзяты Ярзерум, Трапезунд і іншыя стратэгічныя пункты. У Галіцыі пад кіраўніцтвам генерала Брусілава разграміла аўстрыйцаў і акупіравала ўсю Букавіну і Галіцыю. [19].  

Нарачская  вайсковая  аперацыя

18 – 28 сакавіка 1916 года

       Наступленне расійскіх войскаў у раёне возера Нарач з мэтай прарыву ў тыл германскай лініі абароны.

Рашэнне Стаўкі аб правядзенні гэтай аперацыі не было глыбока падрыхтаваным і ў выніку не дало плёну, але прывяло да велізарных чалавечых стратаў. Моцная германская лінія абароны з бетонных дотаў за некалькімі радамі калючага дроту, недастатковая падтрымка артылерыі, вясновая распуціца – усё было супраць наступаючых расійскіх войскаў.

       Толькі па аднаму паказчыку пераўзыходзілі яны праціўніка – у жывой сіле. Удзельнік тых падзей, расійскі палкоўнік Грыпенберг потым напіша: "Войска стоят по колено в воде... И, чтобы передохнуть немного, складывают немецкие трупы и на них садятся, так как окоп полон воды... К вечеру они начинают замерзать, и вдобавок к ним вползают раненые, изуродованные, не перевязанные, стонущие... И, тем не менее, они безропотно идут вперед. Нет, войска заслуживают глубокого уважения..."

Расійскія войскі сцякалі крывёй дзень за днём, пакуль камандаванне загадала перапыніць атакі. Нарачская аперацыя захлынулася, і наступаючыя войскі вярнуліся амаль на тыя ж пазіцыі, дзе былі.

Галоўным вынікам сталі дзесяткі тысяч загінуўшых з абодвух бакоў.  Мноства вайсковых могілкаў з цягам часу былі закінуты і паступова зніклі. Тыя, што захаваліся, сёння патрабуюць нашай асобай увагі.[18].  

    Мясцовымі краязнаўцамі пад кіраўніцтвам Барыса Барысавіча Цітовіча ў в. Заброддзе пад Вілейкай ствараецца музей І Сусветнай вайны.

Гэты фотаздымак нам даслаў краязнавец з Польшчы Ілірык Вараўка.

80 год назад, нашы землякі з пад Альковічаў браты Адамовічы былі першаадкрывальнікамі паветранага шляху з Амерыкі у Еўропу праз паўночную Атлантыку на аматарскім самалёце ў 1934 годзе.

Браты Баляслаў (справа) і Восіп Адамовічы, якія нарадзіліся паблізу Альковічаў на Вілейшчыне ў канцы 19-га стагоддзя, сталі нацыянальнымі героямі міжваеннай Польшчы. У 1934 годзе яны былі першымі выхадцамі з тэрыторыі Другой Рэчы Паспалітай, якія пакарылі паветраны шлях з Амерыкі да Еўропы праз паўночныя воды Атлантыкі.

Да гэтага часу іхні ўчынак застаецца геройскім і легендарным. Гэта не былі прафесіянальныя лётчыкі як рускі Валеры Чкалаў ці першаадкрывальнік паветранага шляху з Амерыкі ў Стары Свет ў 1927 годзе амерыканец Чарлз Ліндберг.

Простыя беларускія хлопцы, якія ўжо ў немаладым узросце дабіліся нейкага дабрабыту ў Амерыцы і здолелі за сваю капейку купіць аматарскі самалёт, навучыцца на ім лятаць, дзякуючы сваёй смеласці, інтуіцыі і адвазе зрабілі тое, што і сёння застаецца геройскім і легендарным учынкам.

Відэа: 2 ліпеня 1934 года на аэрадроме ў сталічным Макатове іх сустракала ўся Варшава. Атмасферу эйфарыі, у якой знаходзіліся варшавяне амаль восемдзесят гадоў таму, сустракаючы нашых землякоў, вы зможаце адчуць, паглядзеўшы гэта кароценькае відэа.

Відэа repozytorium.fn.org.pl

Польская прэса таго часу пісала, што героі насамрэч былі простымі “паядальнікамі хлеба”, двума немаладымі мужчынамі з відавочнай схільнасцю да аблысення, не самыя худыя і з вясёлым выглядам бізнэсменаў з харчблока. Іх геройскі учынак, як лічылі самі браты Адамовічы, адбыўся дзякуючы вялікай дозе шчасця.

2 ліпеня 1934 года на аэрадроме ў Макатове іх сустракала ўся Варшава. Фота nac.gov.pl:

Нашы землякі адчуваюць сябе героямі. Фота szymon-spandowski.blogspot.com:

Амерыканскія прадпрымальнікі, ўраджэнцы Вілейшчыны, авіятары-аматары Баляслаў (першы справа) і Восіп (трэці справа) Адамовічы перад самалётам Bellanca J 300 "City of Warsaw". Прысутнічае пасол Польшчы ў Францыі Альфрэд Хлапоўскі (чацвёрты справа). Фота nac.gov.pl:

Амерыканскія прадпрымальнікі, ўраджэнцы Вілейшчыны, авіятары-аматары Баляслаў (другі справа) і Восіп (трэці злева) Адамовічы пасля транснацыянальнага пералёту праз паўночную Атлантыку на сваім самалёце Bellanca J 300 з назвай "City of Warsaw" на аэрадроме Ле Буржэ у прадмесці Парыжа. Наперадзе – Варшава. Трэці справа – пасол Польшчы ў Францыі Альфрэд Хлапоўскі. Фота nac.gov.pl:

Урачысты праезд праз Варшаву праз прывітальныя натоўпы. У аўтамабілі справа Баляслаў Адамовіч. Фота nac.gov.pl:

Браты Адамовічы пасля прызямлення на аэрадроме ў Макатове (Варшава) пад аховай ад усхваляванага натоўпу паліцыі і войска. Фота nac.gov.pl:

На Тэатральнай плошчы ў Варшаве. Фота nac.gov.pl:

Браты Баляслаў (з букетам злева) і Восіп (з букетам справа) Адамовічы у кампаніі пасла ЗША у Польшчы (John Cudah - у светлым касцюме ў лінейку), віцэпрэзідэнта Варшавы Юзэфа Апіньскага (у цёмным касцюме з вусамі), генерала Людаміла Райскага (стаіць за Баляславам). Фота nac.gov.pl:

На пачатку чэрвеня 2012 года даўні сябра музея “Вілейшчына літаратурная” Ільянскай сярэдняй школы імя Адама Грымаця, колішні жыхар Ільі, вучань школы, а зараз прафесар у Польшчы Ілірык Вараўка даслаў мне кнігу Софіі Рэклеўскай-Браўн і Казіміра Браўна “Браты Адамовічы, эмігранты-лётчыкі, першыя польскія здабыўцы Паўночнай Атлантыкі”.

Спадар Ілірык перадаў нашаму музею матэрыял Казіміра Мазурыка “Пералёт над Атлантыкай братоў Адамовічаў”. Аўтар названага артыкула сабраў змястоўны матэрыял, да якога прыклаў фотаздымкі, карты. Сцісла перадаю тое, што прачытала на польскай мове ў гэтых аўтараў, бо не ўсе мае землякі чыталі гэтыя аповеды.

Да рызыкоўнага пералёту прыклаліся непасрэдна два браты – Баляслаў і Восіп, але матэрыяльны ўдзел, па ўсім бачна, прымаў таксама брат Браніслаў. Акрамя таго да гэтых братоў у эміграцыю выехала сястра і іншая радня. Па ўспамінах Баляслава, у Яноўшчыне іх, кроўных, было васьмёра.

Бацькі іх, Юльян Адамовіч і Ганна Гейна, рана пакінулі свет: у 1906 годзе – маці, а праз некалькі гадоў пайшоў за ёй і бацька. У сваёй кнізе Браўны паказваюць братоў Адамовічаў з Альковічаў Крайскага павета. Богу маліцца хадзілі ў Альковіцкі касцёл. Сям’я, відаць, была працавітая, жылі даволі заможна: мелі дом, у якім жыло каля дзесяці чалавек (у тым ліку і дзед Лукаш), гаспадарку: стайню, абору, стадолу, хлявы, куратнік, 25 кароў, 15 свіней, каля 30 авечак, 4 кані, каля 50 гектараў зямлі.

У эміграцыю скіроўваліся самыя смелыя, тыя, хто не баяўся перашкод, нават крыху рызыкоўныя. Практыка выезду ў Амерыку была ў нашай мясцовасці ад паловы 19 стагоддзя. На пачатку 20 стагоддзя ў Брукліне аселі цэлымі кланамі радня Адамовічаў і Гейнаў, іх суседзяў і знаёмых.

Браніслаў (Бронька, Бронюсь) 1885 года нараджэння, Восіп ( Ёзэф, Юзаф, Осіп, Восіп) – 1893, Баляслаў (Болек) – 1898. У 1905 годзе браты пачалі пакідаць любы край, у пошуках новага і незвычайнага. Восіп Адамовіч ( даследчыкі думаюць, што гэта быў Браніслаў) прыбыў у Ню-Ёрк і спыніўся ў знаёмых. Там жа была і яго жонка, Ганна Скшэтуска (Anna Skrzetuska), там яны нажылі двое дзяцей.

У 1914 годзе да Браніслава прыехаў чатырнаццацігадовы Ёзэф, а крыху пазней яны забралі да сябе і малодшага, адзінаццацігадовага Баляслава. Усе браты скончылі “паўшэхную” школу, вучыліся ў Крайску, дарога была няблізкая – кіламетраў пяць, зімой іншы раз страшна было ісці праз лес, які з абодвух бакоў падступаў да самай дарогі, маглі сустрэць ваўкі. Браніслаў скончыў двухгадовую афіцэрскую школу ў статусе падпрапаршчыка, прызваны быў на вайсковую службу, але нейкім чынам выйшаў у адстаўку, хоць ішла вайна з Японіяй.

Спачатку ўсе браты ўладкаваліся працаваць на цукровы завод, а ў 1918 годзе пачалі працаваць на сябе – адчынілі прадпрыемства па выпуску і продажы газіраванай вады.

З таго часу, пераадольваючы розныя цяжкасці і перашкоды, дружны клан Адамовічаў ашчаджаў кожны долар, не адкідалі і пабочныя заробкі (падпольна гнаў гарэлку), бо братоў захапіла мара – падняцца на самалёце ў неба.

Спакваля мара прыбліжалася: спачатку набылі стары матацыкл, пазней змянілі яго на аўтамабіль, пасля аўтамабілі сталі купляцца ўсё больш шыкоўныя і ўрэшце прыйшло жаданне набыць уласны самалёт. Упершыню паспыталі шчасце падняцца ў неба ў 1928 годзе на вучэбным самалёце, які ляцеў 15 міль у гадзіну, каштаваў такі палёт 10 долараў на аднаго пасажыра.

Прыспешвала неўтаймаванае жаданне – наведаць сваю радзіму, з вышыні ўбачыць родныя палеткі і лугі, лясы і пералескі, па якіх ў сэрцы была непазбыўная туга.

Самалёт старгавалі за 3400 долараў. У ім былі месцы і для вучняў, і для інструктара. Баляслаў і Восіп аказаліся стараннымі, працавітымі вучнямі, да пілатажнай навукі аднесліся вельмі сур’ёзна, не ўсё было гладка, прыходзілася траціцца на рамонт самалёта, не раз прыкласці свае рукі, вывучыць не адзін падручнік па пілатажы і навігацыі, здаць экзамены на права кіраваць самалётам.

Браты разумелі, каб пераляцець Атлантыку, патрэбны больш надзейны самалёт. Свой самалёт прадалі за 4 тысячы долараў і з дапамогай радні купілі “Беланку” (Bellanca J300) за 22 тысячы. Гэта была марка самалёта, выпрабаваная на далёкія адлегласці, складаная і прыгожая машына. Браты ляталі на “Беланцы” з лета 1932 года. Летам 1933 года адбылася першая спроба пералёту на далёкія адлегласці.

28 чэрвеня 1934 года на аэрадроме пад Нью-Йоркам сабралася радня і сябры, каб з добрымі пажаданнямі адправіць у нялёгкі і складаны, няведамы шлях гераічных хлопцаў Баляслава і Восіпа (па-амерыканску Бэн і Йё), былі тут і прадстаўнікі польскага консульства, і карэспандэнты. Самалёт заправілі ”пад самую завязку”, узялі запасны бензін. У шэсць гадзін трыццаць пяць хвілін стартавалі.

Можна толькі ўявіць, як радаваліся і адначасова хваляваліся браты, вылецеўшы ў далёкі і небяспечны шлях, шлях на радзіму. Надвор’е спрыяла. Ляцелі на працягу дзевяці гадзін і трыццаці хвілін, прыкладна 1870 кіламетраў. Селі на востраве Ньюфаўндленд

Там іх чакалі папярэджаныя людзі, была наладжаная кароткая сустрэча, вячэра і начлег.

Наступным ранкам самалёт быў дазапраўлены, узялі ў запас паліва і аліва, гэтага павінна было хапіць на 30-35 гадзін лёту. Развітацца і пажадаць шчаслівага шляху прыйшло каля трохсот чалавек, зацікаўленых у пералёце.

За штурвал сеў Баляслаў. Пачаўся пералёт праз Атлантыку. Ляцець вырашылі высока, каб пазбегнуць неспрыяльных умоў, якія фарміраваліся бліз вады. Адчуванне шчасця і свабоды праз шэсць гадзін змянілася вялікай трывогай: самалёт пачаў пакрывацца лёдам. Было вельмі холадна. Самалёт не быў вельмі шчыльным, адзенне на пілотах было даволі лёгкім: бялізна, кашулі, світары, а зверху лётніцкі камбінезон.

Браты малілі Бога аб літасці, бо самалёт пачаў рэзка зніжацца, а ўнізе бушаваў акіян, прычым альковіцкія мужыкі ў бартавым дзённіку, які вялі на англійскай мове, у час найбольшай небяспекі зрабілі запіс на роднай мове: “Божа, злітуйся над намі!”.

Зніжэнне доўжылася каля пяці хвілін, а пілотам, напэўна, здалося вечнасцю. У цёплых слаях паветра лёд стаў раставаць і спаўзаць з корпуса самалёта. Пазней браты ў дзённіку ўказалі, што бачылі на вадзе льдзіны. Падзенне спынілася. Вырашылі не падымацца вышэй за 2000 метраў, каб зноў не трапіць у абледзяненне.

Не паспелі пілоты ўздыхнуць з палёгкай, як трапілі ў навальніцу. Сцямнела. Ляцелі амаль усляпую. Дождж ліў – як з вядра, вада пападала праз усялякія няшчыльнасці ў кабіну. Білі перуны, маланка сляпіла вочы. Доўжылася гэта дастаткова доўга, нібы адна бура перадавала самалёт другой. Спрабавалі падняцца вышэй, апусціцца ўніз і праз нейкі час вызваліліся ад прыкрай спадарожніцы.

Але выпрабаванні на гэтым не скончыліся. Восіп, які ўзяўся дазапраўляць бак, убачыў, што ён амаль пусты. Вылілі ў бак усё паліва, што бралі з сабой у запас. Прадаўжалі свой шлях далей.

У хуткім часе ўбачылі востраў, на якім былі хаты, пасвілася жывёла. Падумалі, што прыбліжаюцца да мэты. Зноў уляцелі ў хмару, амаль гадзіну было такое “бездарожжа”.

Адчувалі няўпэўненасць: пад імі Еўропа, але ці гэта Францыя, ці Германія… Шукалі, дзе прызямліцца. Убачылі роўнае поле, але там пасвіліся каровы. Кружылі, шукаючы, дзе можна сесці, бо паліва было на зыходзе. Паказалася больш-менш роўная мясцовасць. З вялікай рызыкай прызямліліся, скрышыўшы нейкі драўляны плот.

Быў поўдзень. Суботні дзень. У дарозе Адамовічы былі дваццаць шэсць гадзін з паловай, праляцелі чатыры тысячы кіламетраў. Атлантыка засталася ззаду, але дзе яны селі? У хуткім часе падышлі нейкія два хлопцы, гаварылі, відаць, па-французску. Сталі падыходзіць яшчэ людзі. Усім было цікава, што за людзі так нечакана з’явіліся сюды на самалёце.

Сярод іх была настаўніца мясцовай школы, якая разумела англійскую мову і крыху гаварыла на ёй. Яна растлумачыла, што яны знайшлі прыстанішча ў французскім мястэчку.

Жыхары, даведаўшыся ад настаўніцы, што лётчыкі пераляцелі Атлантыку, шчыра віталі смельчакоў. Падышлі прадстаўнікі паліцыі, з імі быў паляк-эмігрант Стэфан Ямялкоўскі, які даўно асеў у Францыі. Ён шчыра дапамагаў братам: з мястэчка патэлефанаваў ў Парыж і Варшаву аб шчаслівым прызямленні, прывёз механіка, каб той падладзіў невялікія пашкоджанні самалёта, атрыманыя пры пасадцы.

Сабраліся вядомыя людзі той мясцовасці, у найбліжэйшай сядзібе наладзілі свята ў гонар здабыўцаў Атлантыкі. Людзі неслі кветкі, бралі ў герояў аўтографы, фатаграфаваліся. Ноччу прыбылі з Парыжа прадстаўнікі французскіх і польскіх улад, раніцай першага ліпеня афіцыйна прывіталі Адамовічаў, там быў прадстаўнік Міністэрства авіяцыі Піцард, палкоўнік Бляшынскі, аташэ польскай вайсковай амбасады.

Той жа раніцай перабраліся ў суправаджэнні французскага вайсковага самалёта на аэрадром пад Парыжам. Зноў былі прывітальныя прамовы ад прадстаўнікоў польскіх, французскіх і амерыканскіх, бо вестка аб іх прыбыцці ўжо распаўсюдзілася ў вярхах, гучаў вайсковы аркестр, генералы, палкоўнікі ў акружэнні афіцэраў, прыбыў польскі пасол Альфрэд Хлапоўскі, які ўручыў тэлеграму ад аэраклуба Польшчы. Былі зробленыя здымкі, адбылося асвятленне ў прэсе.

У бак самалёта залілі васемсот літраў паліва, каб хапіла на апошні этап лёту да Варшавы, дзесьці каля 1600 кіламетраў. Надвор’е было лётнае. Самалёт падняўся на тры тысячы метраў над зямлёй. Баляслаў трымаў курс па компасе, а Восіп звяраўся з картай.

А ў Варшаве поўным ходам ішлі прыгатаванні да сустрэчы герояў: прыбыла да аэрадрома прэса, сабралася шмат людзей, гучала музыка, вецер развяваў польскія і амерыканскія сцягі. Адамовічаў чакалі генерал Людамір Райскі, шэф дэпартамента авіяцыі міністэрства вайсковых спраў, палкоўнік Тамаш Турбяк, палкоўнік Юліян Філіповіч, палкоўнік Багдан Квяцінскі маёр Тамаш Макоўскі, выканаўца абавязкаў прэзідэнта Варшавы Караль Альпіньскі і шмат вельмі значных асоб горада і дзяржавы.

Насустрач "Бяланцы" вылецела пяць ваенных самалётаў, але вярнуліся без "Бяланкі". Пачакаўшы бліз дзвюх гадзін, вылецелі зноў, але самалёта Адамовічаў у паветры не было. Большасць людзей чакала з зайздроснай настойлівасцю. Аэрапорт зачынілі толькі ў дзесяць гадзін вечара. У дваццаць тры гадзіны прыйшла тэлеграма з Германіі, што самалёт Адамовічаў прызямліўся там.

Тым часам братоў ахапіла трывога: паліва расходавалася значна хутчэй, чым яны прадбачылі. Баяліся катастрофы. Вырашылі садзіцца ў першым падыходзячым для пасадкі месцы.

Селі на пляцы ля лесу. Гэта было прыкладна за восем кіламетраў ад Гросена над Одэрам. Падышлі людзі, паліцыя. Зноў цяжка было паразумецца. Немцы з падазрэннем аднесліся да просьбы указаць ім пошту, даць магчымасць патэлефанаваць у Варшаву. Восіп пайшоў з паліцыянтамі, але хутка вярнуўся ды яшчэ прынёс чатыры бутэлькі піва. Немцы ўладкавалі братоў на начлег. У палове трэцяй іх разбудзіў тэлефонны званок карэспандэнта польскага тэлеграфнага агенцтва з Берліна, які паведаміў, што іх з нецярпеннем чакаюць у Варшаве. Раніцай ім прывезлі пяцьдзесят літраў паліва (у адрозненне ад французаў, за яго трэба было заплаціць). Нарэшце апошні пералёт!

Другога ліпеня 1934 года, зноў крыху зблудзіўшы, здарожаныя, але шчаслівыя лётчыкі прызямліліся не ў Варшаве, а ў Таруні. Там іх прымалі таксама вельмі прыязна і з ганаровым суправаджэннем правялі да самай Варшавы. Там ужо іх чакалі. Тым больш, што зацікаўленасць самалётабудаваннем і авіяцыйным рухам у той час было вялікае. Вакол прылёту братоў Адамовічаў склалася святочная прыўзнятая атмасфера. На сустрэчу сабралася некалькі тысяч людзей, якія занялі аэрадром і яго ваколіцы. Прыбылі ўсе тыя, што чакалі першага прылёту.

Свята вылілася на вуліцы і ў скверы.Самалёт набліжаўся, а натоўп махаў капелюшамі, шапкамі, хустачкамі, кветкамі, узрываўся прывітальнымі воклікамі. Калі ж браты выйшлі з самалёта, іх падхапілі на рукі, так і неслі да машыны. Святочны мітынг адбываўся на Тэатральнай плошчы. Пераезд выліўся ў святочнае вітанне пакарыцеляў акіяна. Выступоўцы з эліты прысутных гаварылі гарачыя прамовы, віншавалі з пераможным пералётам праз Атлантыку, з адкрыццём новага паветранага шляху “Ню-Ёрк – Варшава.”

Потым са словамі падзякі выступілі абодва браты Адамовічы. На пражыванне размясцілі іх у гасцініцы “Еўрапейская”. Прывучаныя ў жыцці да сціпласці, браты ў асобных шыкоўных пакоях гатэля адчувалі сябе не вельмі ўтульна. Хацелася ім быць разам.

У час гасцявання ў Польшчы Адамовічам была дадзеная магчымасць пабываць ў розных гарадах і найбольш цікавых мястэчках, аб гэтым пісаў “Кур’ер Варшаўскі “ ў ліпені 1934 года. У Вільні іх сустракалі прадстаўнікі ўлад горада і нават сам генерал Люцыян Жалігоўскі, які ў дваццатыя гады мінулага стагоддзя прычыніўся да далучэння Вільні да Польшчы. Тут жа быў альковіцкі ксёндз Пачкоўскі з урнай у руках, а ў урне – родная альковіцкая зямелька.

Родныя Альковічы, як тады казалі, не былі пад бальшавікамі. Але ў прэсе (“Польска Заходня”) было паведамленне, што браты Адамовічы атрымалі запрашэнне праз “Інтурыст” на прыезд у Савецкі Саюз. 18-20 чэрвеня яны былі ў Маскве, з 23 чэрвеня былі ў Мінску, праз польскае консульства атрымалі дазвол пабываць у родных мясцінах.[20].  

Настаўнік Мацькаўскай школы Вілейскага раёна Пастарнак Міхаіл Мар’янавіч са сваімі гурткоўцамі летам 2010 года апытаў старэйшых жыхароў тых мясцін, якія расказвалі, што прыязджалі якіясь паны, усе казалі, што гэта амерыканцы. Яны атрымалі дазвол, як казалі людзі, у Сталіна, пабываць у сястры ў Крайску. Ёй пашанцавала: начальства да прыезду братоў дало карову, забяспечыла прадуктамі, адным словам, паказала, што жывецца жанчыне добра.

Чалавек, які прыслужваў ксяндзу, распавядаў, што “амерыканцы” Адамовічы стаялі ў касцёле з ім амаль побач. З яго расказу вынікае, што гэта насамрэч былі Адамовічы, але затрымаліся яны ў Крайску нядоўга. Хочацца спадзявацца, што гэта былі людзі з Альковічаў, якія пакінулі Радзіму ў пошуках шчасця, сталі ў Амерыцы прадпрымальнікамі, якія любымі спосабамі зараблялі грошы, сталі лётчыкамі, уладарамі ўласнага самалёта, тэхнічна граматнымі людзьмі, скіравалі сваю энергію на тое, каб здзейсніць сваю запаветную мару – пераляцець Атлантыку, наведаць сваю Радзіму.[13].  

70 год назад 5 мая 1943 года, фашыстамі спалены Любча і Боркі. Прыводзячы ў парадак мемарыяльныя месцы да трагічнага юбілею мы знайшлі там некалькі рэчаў, у тым ліку і самаробную металічную конаўку, зусім не вайсковая рэч, доказ таго, што знішчаныя людзі былі выключна мірнымі жыхарамі. Як мы … .

За гады акупацыі на Вілейшчыне фашысты спалілі каля паўсотні вёсак, а 5 з іх - з людзьмі. Гэта Боркі, Любча, Брыгідава, Старынкі і Гасцілава.

Любча

Раніцай 5 мая карнікі з'явіліся ў вёсцы Любча і пад выглядам праверкі правільнасці выплаты падаткаў спачатку ўсіх мужчын сабралі ў хаце Станкевіча, а затым па 3 чалавекі сталі выводзіць у ток, што стаяў побач. Тых, хто не хацеў ісці ці спрабаваў уцякаць, расстрэльвалі, а целы закідвалі ў будыніну. Зачынілі дзверы і падпалілі салому, пакладзеную ўздоўж сцен. Ток хутка заняўся полымем. Адзін са смельчакоў хацеў вылезці ў шчыт, але адразу быў забіты. Тады 9 чалавек, што засталіся жывымі, кінуліся на дзверы, якія падаліся. Людзі кінуліся ў бліжэйшыя кусты. Па іх быў адкрыты прыцэльны агонь, і ўсё ж траім мужчынам удалося застацца жывымі і ўцячы. Гэта Іван і Пётр Трацінкі, Іван Міхалёнак.

Жанчын з дзецьмі спалілі ў другім таку, дзе ўжо выратавацца нікому не ўдалося.

Боркі

Да сённяшняга дня на помніку ахвяр вёскі Боркі значацца прозвішчы ўсіх яе 98 жыхароў.

Але адной жыхарцы: Фаіне Сяргееўне Анасовіч (Кучко), якая ў гэты час пасвіла кароў, удалося выжыць і яна з болем расказвае аб тым, як палалі хаты, крычалі людзі, … было гора, было страчана ўсё.

Старынкі

Фашысты, якія нечакана з'явіліся, шчыльным ланцугом акружылі вёску, частка іх па 4-5 чалавек размясцілася ва ўсіх 26 хатах, рассцялілі салому ля дзвярэй і забаранілі людзям выходзіць на вуліцу. Уцячы  праз вокны было немагчыма з-за выстаўленых каравульных. Па ўспамінах Іосіфа Харэцкага, справы адбываліся наступным чынам. Раніцай паліцэйскія па-беларуску загадалі запрагаць коней. Ён непрыкметна прыстроіўся да фурмана і разам з нарабаваным дабром у абозе пакінуў вёску. Ад'ехаў на невялікую адлегласць і пачуў моцны выбух, страляніну, затым Старынкі ўспыхнулі вялікім полымем. Карнікі забілі тады і спалілі 92 чалавекі. У жывых засталося каля 2-х дзесяткаў яе жыхароў, якія пасля вайны адбудавалі 8 хат.

Брыгідава           

Такі лёс напаткаў і вёску Брыгідава, дзе з 19 хат (94 чалавекі) засталося крыху болыш за 10 чалавек, якія таксама не далі назаўсёды знікнуць з твару зямлі свайму паселішчу.

Праз нядоўгі час тых карнікаў высачылі ў Стаўках (каля Вілейкі), выкралі і прывезлі на месца іх злачынства ў Брыгідава, дзе павесілі на вачах яе жыхароў.           Узгадаем усе вёскі, спаленыя фашыстамі на тэрыторыі былога Ільянскага раёна:

БАТУРЫНА — у маі 1943 г. спалена карнікамі (13 двароў), загінулі 3 жыхары.

ДУБАВОЕ — у чэрв. 1944 г. спалена карнікамі (22 двары), загублена 6 жыхароў (да вайны было 95 жыхароў).

ЗАЕЛЬНІКІ — у кастр. 1943 г. карнікамі спалены 20 двароў, загублены 11 жыхароў (да вайны было 35 двароў, 141 жыхар).

ЗАЦЕМЕНЬ — за 1,5 км на Пн ад вёскі ў лесе магіла ахвяр фашызму, дзе пахаваны 15 жыхароў (3 сям'і) з б. хутара Клюева, якіх спалілі ням.-фаш. карнікі 8.5.1943 г.; у 1973 г. на магіле пастаўлены абеліск.

ЗАЧАРНАЯ — у маі 1943 г. спалена карнікамі, загінулі 12 жыхароў (да вайны было 18 двароў, 139 жыха¬роў

ІЛЬЯ — 17.3.1942 фашысты знішчылі тут 750 грамадзян і ў 1944 г. вёску спалілі.

КАПУСЦІНА — дванаццаць чалавек старых і хворых людзей, якія не маглі пагэтаму ўцячы ў лес і засталіся ў хатах, нямецкія каты спалілі ў гумне за вёскай.

КРАЎЧОНКІ — у чэрв. 1944 г. спалены карнікамі, былі загублены 3 жыхары.

ЛУКАВЕЦ — у маі 1943 г. спалена карнікамі (14 двароў), 78 землякоў загінулі ў барацьбе супраць акупантаў,

ЛЯДЗВЕНІ — у чэрв. 1943 г. спалены карнікамі 32 двары, былі загублены 3 жыхары.

МАЛЯВІЧЫ – за 2,5 км на У ад вёскі пахаваны 98 жыхароў (21 двор) в. Боркі, за 2 км на У — 93 жыхары (23 двары) в. Любча (знаходзіліся на гэтых месцах і пасля не адрадзіліся), якіх 5.5.1943 г. спалілі ням.- фаш. карнікі. У 1955 г. на магілах пастаўлены абеліск і стэла.

МАРАЗЫ — у 1943 г. карнікі расстралялі ў вёсцы 4 жыхароў (у 1976 г. на магіле пастаўлены абеліск).

МАЦЬКАЎЦЫ — у Вял. Айч. вайну ў барацьбе з ворагам загінуў 31 жыхар (на ўшанаванне іх памяці у 1972 г. пастаўлены помнік), у 1943 г. і 1944 г. былі загублены 18 жыхароў.

ПЛЯШЧАНЫ — у 1942 г. яны расстралялі тут 4 жыхароў (пахаваны на паўн. ускраіне вёскі; у 1963 г. на магіле пастаўлены абеліск). У кастр. 1943 г. часткова спалены карнікамі, былі знішчаны 12 двароў, 20 жыхароў (напярэдадні вайны 30 двароў, 140 жыхароў

РАБЦЫ — у кастр. 1943 г. карнікі спалілі 20 двароў, загубілі 8 жыхароў.

СЕЛІШЧА — у 1941 — 1943 гг. ў прадмесці вёскі былі расстраляны 48 жыхароў з вёсак сельсавета. На ўшанаванне памяці загінуўшых у барацьбе супраць акупантаў пастаўлены абеліск у 1973 г. за 0,3 км на У ад вёскі.

СТАРЫНКІ — спалена карнікамі 26 хат, загінуў 101 жыхар.

УЛАДЫКІ — за 0,5 км на ПпУ ад вёскі, у лесе, пахаваны 80 сав. грамадзян, якіх расстралялі ням.-фаш. карнікі 26.5.1944 г

ХАЦЕНЧЫЦЫ — у 1941 г. загублена 18 жыхароў. У чэрв. 1942 г. веска спалена карнікамі, загублены 28 жыхароў.

Мітынг-рэквіем да 70-годдзя трагедыі Любчы і Борак:

Фаіна Анасовіч – выратавалася адна

Помнік ахвярам спаленых Борак

Памяць сэрца

     Вайна... Сёння мы ўяўляем яе па ўспамінах ветэранаў, па кадрах кінахронікі, па творах мастацкай літаратуры. Памяць людская адліта ў бронзе помнікаў. Яна жыве ў сэрцы кожнага, хто прайшоў праз пекла фашысцкага палону, хто знайшоў у сабе сілы выжыць і расказаць сёння, што такое фашызм, што такое вайна.

     Не абмінула страшэнная віхура і Вілейшчыну. За гады акупацыі на яе тэрыторыі фашысты спалілі больш за 49 вёсак, а пяць з іх – з людзьмі. Гэта Боркі, Любча, Брыгідава, Старынкі і Гасцілава. Боркі і Любча былі спалены 5 мая 1943 года. Сёлета споўнілася семдзесят год гэтай жудаснай трагедыі.  Шмат прайшло часу з той пары, але ў сэрцах людзей болем адгукаюцца падзеі страшнай вясны 1943 года.

     7 мая шмат людзей сабралася на мемарыяльным комплексе “Любча”: прадстаўнікі Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь, Мінскага абласнога аддзела грамадскага аб’яднання “Беларускі фонд міру”, Вілейскага райвыканкама, Вілейскага раённага Савета дэпутатаў, ветэраны Вялікай Айчыннай вайны, воіны-інтэрнацыяналісты, навучэнцы і настаўнікі Ільянскай сярэдняй школы імя А.А.Грымаця, Залескай, Хаценчыцкай школ, гімназіі № 2 г.Вілейкі, Ільянскага аграрнага каледжа і інш.   Прысутныя ўшанавалі памяць спаленых вёсак. Тут прайшоў мітынг-рэквіем, на якім выступіла Радзевіч Наталля Аляксандраўна, старшыня Вілейскага раённага Савета дэпутатаў. Сваімі ўспамінамі падзялілася жыхарка вёскі Рабунь Вілейскага раёна Фаіна Сяргееўна Анасовіч (Кучко), якая неверагодным чынам засталася жывой, калі карнікі палілі вёску Боркі. Прагучала літаратурная кампазіцыя ў выкананні навучэнцаў гімназіі № 2 г. Вілейкі. Ксёндз і бацюшка памаліліся за ўпакаенне тых, хто пацярпеў ад рук фашыстаў, і асвяцілі адрамантаваны помнік у Борках.

     У ганаровай варце застылі нерухома піянеры з Ільянскай сярэдняй школы імя А.А.Грымаця. Адчувалася, што яны таксама смуткуюць разам з тымі, хто прымаў удзел у мітынгу. Шмат жывых кветак усклалі да падножжа абеліскаў.

     Затым усе ўдзельнікі мітынгу накіраваліся ў Ільянскую сярэднюю школу. Тут іх ветліва сустракалі навучэнцы і настаўнікі. У народных музеях “Ільянскія далягляды” і “Вілейшчына літаратурная” навучэнцы школы правялі тэматычную  экскурсію “Вогненныя вёскі Вілейшчыны”.

     Асабліва ўсхвалявала ўсіх мерапрыемства, праведзенае ў актавай зале школы. Пад гукі самотнай музыкі на сцэну выходзяць вядучыя Мікуліч Дзмітрый і Бажэлка Ксенія. Яны з хваляваннем у голасе ўспамінаюць жудасную трагедыю спаленых вёсак. У выкананні вучняў гучаць песні і вершы на ваенную тэматыку.

     Не пакінула нікога раўнадушным выступленне Наталлі Віктараўны Кірылавай, каардынатара праекта “Павышэнне статуса ўратаваных жыхароў спаленых беларускіх вёсак у 1941-1944 гадах, укладальніка кнігі “Зимнее волшебство. Нацистская карательная операция в белорусско-литовском пограничье, февраль-март 1943 года”. Можна было бачыць на тварах прысутных слёзы, калі выступленне суправаджалася дэманстрацыяй дакументальнага фільма аб трагедыях беларускага народа падчас нацысцкай карацельнай аперацыі. Тое, што мы бачылі з экрана, болем адгукалася ў сэрцах кожнага.

     Галоўны архівіст Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь Вячаслаў Дзмітрыевіч Селяменяў у сваім выступленні засяродзіў увагу на электроннай базе даных “Белорусские деревни, сожженные в годы Великой Отечественной войны”.  Ён звярнуўся да нас за дапамогай у зборы пэўных даных па гэтай тэматыцы.

     Напрыканцы мерапрыемства са словамі падзякі выступіла Дзяруга Святлана Міхайлаўна, намеснік старшыні Вілейскага райвыканкама. Яна зазначыла, што калі ў зале яна бачыла на вачах слёзы не толькі ў дарослых людзей, але і ў дзяцей, значыць памяць аб трагедыях вайны будзе жыць у сэрцах, а гэта значыць, што будучыня ў надзейных руках.

Кіраўнік прэс-цэнтра

Ільянскай сярэдняй школы імя А.А.Грымаця

Валянціна Арцёмаўна Ерашонак

Фота навучэнца 9”А” класа Матвея Шэрага